گروه نرم افزاری آسمان

.نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن‌




اشاره

دکتر زهرا محتشم امیری «1» دکتر عباس جعفری شکیب «2»

چکیده:

زمینه و هدف: قرآن کریم به عنوان مهمترین رکن معارف اسلامی علی‌رغم اینکه قانون اساسی دین اسلام بوده و کمتر وارد جزئیات شده است طی چند آیه مسأله شیر مادر را مطرح فرموده است. در این مقاله سعی شده که فوائد شیر مادر از جنبه طب پیشگیری مورد بحث قرار گیرد. مواد و روشها: با مراجعه به منابع و بانکهای اطلاعاتی مختلف همانندOvid ,Cochran ,Medline کلیه مقالات چاپ شده در دسترس در رابطه با اثرات شیر مادر در پیشگیری از بیماریها مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج: در مقالات گوناگون شیر مادر از زوایای مختلف اعم از ترکیب شیر در طی زمانها و شرایط مختلف، میزان ترشّح با توجه به نیازهای کودک، تاثیر طول مدت شیردهی بر
______________________________
(1). متخصص پزشکی اجتماعی- دانشیار دانشگاه علوم پزشکی گیلان.
(2). پزشک عمومی.
ص: 88
آینده کودک و مادر و همچنین اثرات آن بر بیماری‌های عفونی و غیر عفونی و مسائل مختلف دیگر مورد تحقیق واقع شد که در مجموع می‌توان آنها را در دو دسته کلی تاثیر شیر مادر بر کودک و تاثیر آن بر مادر تقسیم‌بندی کرد که در تمامی مقالات بر تاثیرات مثبت شیر مادر اشاره گردیده است.
نتیجه‌گیری: شیر مادر غذای کامل، بی‌رقیب و مناسب برای تمامی کودکان در شرایط مختلف و روش پیشگیری مناسبی برای شایع‌ترین بیماری‌های واگیر منجر به مرگ در کودکی و بیماری‌های غیر واگیر منجر به مرگ در بزرگسالی می‌باشد.

واژگان کلیدی:

شیر مادر، قرآن، پیشگیری‌

مقدّمه:

نگاهی به ترکیب شیر مادر از آغاز ترشّح تا پایان دوره شیردهی و بررسی اثرات آن بر تأمین عوامل غذائی مورد نیاز کودک و آثار بی‌مانند آن در نگهداری سلامت کودک و اثرات استثنایی آن در تأمین تندرستی مادر نمونه خوبی برای یک بررسی آسان، در حکمت خداوندی است و چه بسیار که در کلام معصومین علیهم السّلام همین نکته مورد اشاره واقع شده است.
جالب توجه اینکه شیر مادر فقط زمینه‌ساز سلامت کودک در دوره شیرخواری نیست بلکه برخی مطالعات کاملا تازه نشان می‌دهد که حتی به هنگام سالمندی، آنان که در دوران شیرخواری از شیر مادر بهره‌مند بوده‌اند به مراتب بیش از آنان که از این نعمت خداداد محروم بوده‌اند از سلامت دستگاه قلب و عروق برخوردار خواهند بود و افزایش چربی و کلسترول در خون آنها کمتر از کسانی است که طفولیت آنها با محرومیت از شیر
ص: 89
مادر سپری شده است.
در دنیای ما تاکنون داروئی که ضریب هوشی کودکان(I .Q) را افزایش دهد ساخته نشده است. اما شیر مادر تنها داروئی است که این ضریب را تا 8 واحد افزایش می‌دهد.
نیازهای کودکان در هر روز از زندگی به گونه‌ای است که تأمین آنها با توجه به اطلاعات امروزی ما، بطور دقیق میسر نیست، اما در شیر مادر به تناسب نیازهای خاص و عمومی کودک تغییرات مداومی پیدا می‌شود که بسیار آموزنده و شگفت‌انگیز است.
در دو قرن گذشته باورهای نادرست، تبلیغات گمراه‌کننده کمپانی‌های فروشنده شیر خشک، کم اطلاعی کسانی که می‌بایست به عنوان راهنما، خانواده‌ها را به استفاده از شیر مادر ترغیب کنند، ناآگاهی مادران از نحوه صحیح شیر دادن، دور بودن مادر از کودک حتی برای چندین ساعت در روز، استفاده از شیشه شیر و پستانک، استفاده نادرست و بی‌موقع از غذاهای کمکی، جداسازی مادر و کودک پس از زایمان و نکاتی از این قبیل سبب شد که بسیاری از کودکان از این حق مشروع و قطعی خود محروم شوند و به همین دلیل میلیونها مورد مرگ نزد اطفال اتفاق افتاد اگر محرومیت از نعمت شیر مادر نبود، این اطفال نمی‌مردند. یونیسف که یک سازمان بین‌المللی است و در زمینه مسائل تغذیه و مراقبت‌های بهداشتی کودکان و بطور کلی مسائل مربوط به زندگی کودکان فعالیت دارند براساس یک بررسی قابل استناد اعلام کرده که اگر همه کودکان در زمان ما، از شیر مادر استفاده کنند، سالیانه بیش از یک میلیون مرگ کودکان در جهان پیشگیری خواهد شد، این رقم بیانگر اهمیت بی‌مانند شیر مادر در بقاء و رشد کودک است. در سال‌های اخیر در سایه پیشرفت‌های علمی، بیش از هر زمان دیگر ارزش واقعی شیر مادر برای تأمین تندرستی و حفظ حیات کودکان مورد توجه قرار گرفته لذا، یک نهضت جهانی برای
ص: 90
بازگشت به شیر مادر و عدم استفاده از شیر خشک برای کودکان در 2 سال اول زندگی آغاز شده است و در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته به سرعت مادران به شیر دادن از پستان روی آورده‌اند. مثلا در طی ده سال تعداد مادرانی که شخصا کودک خود را از پستان شیر می‌دهند در سه کشور سوئد، نروژ و فنلاند کمتر از 30 درصد به بیش از 90 درصد افزایش یافته است. در آمریکا، استرالیا، انگلستان، فرانسه، ژاپن و ... نیز کم‌وبیش چنین وضعیتی وجود دارد. به عبارت دیگر دنیای پیشرفته با سرعت در حال جبران اشتباهات گذشته است. سازمان جهانی بهداشت و یونیسف یک حرکت علمی، آموزشی و عملی را به کلیه کشورهای جهان گسترش داده‌اند، دنیا با اطمینان درصدد ترویج مجدد تغذیه کودکان با شیر مادر است تا میلیون‌ها کودک در سراسر جهان از حقوق مسلم خود برخوردار شوند و همان گونه که اشاره شد از مرگ بی‌موقع میلیون‌ها کودک امروز و سرمایه‌های فردای اجتماع پیشگیری شود. در قرآن کریم چندین آیه و در مجموعه‌های روائی تعداد بسیار زیادی از احادیث به مسأله شیر مادر پرداخته است.

شیر مادر در قرآن کریم‌

قرآن کریم به عنوان مهمترین رکن معارف اسلامی و کتاب سعادت دو سرای، طی چند آیه مسأله شیر مادر را مطرح فرموده است و تقریبا می‌توان دریافت که در هریک از آیات کریمه به جنبه خاصی تأکید شده است.
معمولا در قوانین اساسی و کلی به ذکر موضوع اکتفا می‌شود و به جزئیات پرداخته نمی‌شود، قرآن نیز در حقیقت قانون اساسی اسلام است مع الوصف، اهمیت شیر مادر به پایه هایی است که قرآن کریم، گاهی به جزئیات مسأله تغذیه با شیر مادر اشاره دارد.
اینک با ذکر آیات مذکور و ترجمه اجمالی آن، در نهایت اختصار به نکات عمده‌ای
ص: 91
که مفسرین و محققین از آنها در زمینه اهمیت و ویژگی‌های تغذیه کودک با شیر مادر استنباط نموده‌اند اشاره‌ای خواهیم داشت. «1»
مادرانی که می‌خواهند به نحو کامل به فرزندان خود شیر دهند لازم است 2 سال تمام آنها را از پستان خود شیر دهند و در این مدت بر پدران است که خوراک و پوشاک آنان را به اندازه متعارف فراهم سازند و بیش از توان، بر آنها تکلیف نیست و نه پدر و نه مادر نباید بواسطه فرزند خود ضرری ببینند و (اگر پدر از دنیا رفت) بر عهده وارث است که بر همین منوال خوراک و پوشاک بانوی شیرده را فراهم سازد، اگر پدر و مادر خواستند کودک را از شیر بگیرند، با رضایت و مشاوره طرفین، مانعی ندارد و هرگاه خواستید برای شیر دادن دایه بگیرید درصورتی‌که خوراک و پوشاک او را در حدود متعارف و نیکو تأمین کنید مانعی نیست، (در این مسأله بسیار مهم و سرنوشت‌ساز) تقوای خدا را پیشه سازید و از خداوند پروا کنید و بدانید خداوند بر آنچه که می‌کنید بینا است.
از آیات کریمه قرآن استنباط می‌شود که:
- حق شیر دادن در درجه اول با مادر (والده یا بانوئی که کودک را زائیده است) می‌باشد و متقابلا کودک نیز در درجه اول حق بهره‌مندی از شیر مادر خود را خواهد داشت.
- حق حضانت کودک در دوران شیرخواری با مادر است.
- مادر می‌تواند برای شیر دادن طلب هزینه کند.
- پدر و سرپرست کودک برای بهره‌مند ساختن کودک از شیر مادر مسئولیت دارند.
- طول مدت شیر دادن کامل 24 ماه هلالی (2 سال کامل) است
- به هنگام از شیر گرفتن، مشاوره و گفت‌وگو برای چگونگی انجام این کار بنحوی
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 233
ص: 92
که زیانی متوجه کودک و سلامت او نگردد ضروری است.
- مسأله شیر دادن به کودک مسأله بسیار مهمی است و لازم است در چنین امر مهمی تقوای خدا پیشه کنند و امر و نهی او را مراعات نمایند.
- یکی از دلایل ضرورت رعایت حقوق مادر، حقی است که مادر بدلیل شیر دادن به کودک دارد.
- شیر دایه با شرایط ویژه، موجب پیوند خویشاوندی رضاعی میان شیردهنده و نیز همسر شیردهنده و شیرخوار و بستگان آنها می‌گردد
- در دوران شیرخوارگی، جایگاه مناسب کودک شیرخوار، آغوش مادر یا کنار اوست.
شیر مادر در روایات معصومین علیهم السّلام و کتب فقهی- کودک با هیچ شیری تغذیه نمی‌شود که به اندازه شیر مادر خویش مبارک و بابرکت باشد. امیر المؤمنین علیه السّلام- حد واجب شیر دادن 21 ماه است و به هر میزان که از 21 ماه کمتر به کودک شیر داده شود، شیر دهنده کمتر از حد لازم شیر داده است و اگر بخواهد دوره شیردهی را کامل و تمام کند پس لازم است 2 سال تمام شیر بدهد. امام جعفر صادق علیه السّلام- دو چیز جانشین ندارد: مهر مادر، شیر مادر. پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- حد ضروری شیر دادن 21 ماه است و آنچه که کمتر از این مدت شیر داده شود ستمی است که بر کودک رفته است. امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال روزی کودک را در دو پستان مادر قرار داده، در بخشی از آن آب و در بخشی دیگر غذای او را و از هنگامی که مادر فرزند را به دنیا می‌آورد به تناسب نیاز هر بچه، روزی متناسب آن روز او را مقدر فرموده است. رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: زن در دوران بارداری، زایمان، شیر دادن اجر مجاهد در راه خدا را دارد و اگر در این میان بمیرد برای او اجر شهید است. امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: وقتی زنی باردار شد در ثواب، مانند سرباز
ص: 93
روزه‌داری است که جان و مال بر کف در راه خدا جانبازی می‌کند، وقتی زایمان کرد اجر او آن‌چنان زیاد است که به حساب نمی‌آید و هنگامی که کودک را شیر می‌دهد و هر مرتبه مکیده شدن پستان او معادل با آزاد کردن بنده‌ای از نسل حضرت اسمعیل علیه السّلام پاداش دارد و آنگاه که از شیر دادن فراغت حاصل می‌کند فرشته‌ای به پهلوی او می‌زند و می‌گوید عملت را برگیر که خدای گناهانت را آمرزید. امام جعفر صادق علیه السّلام نکات مهم در روایات: مناسبترین شیر برای هر کودک در درجه اول شیر مادر خود او است و در درجه دوم شیر مادران دیگر توضیح این نکته که تغییرات تدریجی شیر مادر به تناسب تغییرات تدریجی نیازهای طفل و داشتن مواد ایمنی‌بخش (آنتی‌کور و ایمونو گلبولین‌ها) متناسب با نوع بیماری‌ها و عوامل بیماری‌زای محیطی است می‌تواند شاهد خوبی بر بی‌رقیب بودن شیر مادر بطور کلی و شیر مادر خود کودک بطور اخص باشد.
- ترکیب شیر مادر متناسب با نیاز کودک است، حتی اگر کودک نارس متولد شده باشد.
- در هربار شیر دادن باید از هر دو پستان استفاده کرد (در این صورت علاوه بر بهره مندی طفل از شیر با کیفیت بهتر، هر دو پستان تخلیه و تحریک لازم برای شیرسازی مجدد بیشتر در هر دو پستان ایجاد می‌شود.)
- حد اقل مدت لازم برای شیر دادن به کودکی که 9 ماهه متولد شده است 21 ماه است و شیر دادن کمتر از این مدت ستمی است که به کودک تحمیل می‌گردد.
- حد مطلوب شیر دادن 24 ماه هلالی است.
- 21 ماه یا 2 سال شیر دادن به طفل به معنای انحصار تغذیه کودک با شیر مادر نیست بلکه لازم است پس از 4 تا 6 ماهگی از غذاهای تکمیلی مناسب استفاده شود.
- تغذیه انحصاری طفل با شیر مادر، نه تنها غذا بلکه آب مورد نیاز او را نیز تأمین می‌کند
ص: 94
(تغذیه انحصاری با شیر مادر مربوط به 4 تا 6 ماه اول زندگی است و همان گونه که اشاره شد هم بر مبنای رهنمودهای معصومین علیهم السّلام و هم براساس دستیافته‌های علمی پس از 4 تا 6 ماهگی لازم است کودک از غذاهای تکمیلی و مناسب استفاده نماید.
- کودک پس از تولد باید در کنار مادر باشد، حتی در رهنمودهای اسلامی کنار پهلوی چپ مادر توصیه شده است.
امروزه اصطلاح هم‌اتاقی‌Rooming in برای همین منظور توسط سازمان جهانی بهداشت و یونیسف بکار گرفته می‌شود و توصیه می‌شود کودک بلافاصله نیم ساعت پس از ولادت به پستان مادر گذاشته شود. در رهنمودهای اسلامی چیزی فراتر از هم‌اتاقی، یعنی در واقع هم‌آغوشی مادر و نوزاد مطرح شده است هم‌آغوشی مادر و نوزاد هم از طریق مکیده شدن پستان مادر به کرّات و هم از طریق تماس بدن و حتی استشمام بوی کودک موجب تحریک سیستم شیرساز در بدن و موجب افزایش شیر مادر و تضمینی برای تداوم شیردهی است.
- شیر دادن به هنگام شب پرفایده است. شیر دادن در شب از عوامل عمده افزایش سطح هورمون پرولاکتین و موجبی برای افزایش شیر مادر و تداوم شیردهی است.
- مکیده شدن مکرر پستان راز تداوم و فزونی شیر مادر است و در حقیقت هیچ عاملی باندازه آن نمی‌تواند تداوم شیردهی و کفایت شیر را تأمین کند، لذا در زمان ما عدم توفیق بسیاری از مادران در یک شیردهی موفق مربوط به جداسازی کودکان آنها پس از زایمان و نگهداری نوزادان در اطاق دیگر و عدم مکیده شدن پستان آنها به دفعات و استفاده از شیرها و غذاهای کمکی که خود موجبی برای کاهش تمایل کودک به مکیدن پستان مادر می‌شود و استفاده از وسایل بسیار زیان‌بخشی مانند پستانک (گول زن) و شیشه شیر و ...
ص: 95
است. در واقع رمز موفقیت مادر در شیردهی عزم او به انجام این رسالت، به پستان گذاشتن نوزاد در کوتاه‌ترین فاصله پس از زایمان، مکرر به پستان گذاشتن به هنگام تمایل کودک، خودداری از مصرف غذاهای کمکی بی‌موقع و اجتناب شیشه شیر و پستانک و پس از همه اینها داشتن یک شیوه مناسب تغذیه است. زیرا با هربار مکیده شدن پستان، یک موج عصبی که از نوک پستان آغاز می‌شود پس از رسیدن به هیپوتالاموس از آنجا به غده هیپوفیز می‌رود و از تحریک قسمت قدامی غده مذکور هورمون پرولاکتین و از تحریک قسمت خلفی هورمون اکسی توسین ترشّح می‌گردد، هورمون پرولاکتین موجب شیر سازی می‌گردد و هورمون اکسی‌توسین که انقباض‌دهنده است به تخلیه شیر کمک می‌کند.
چنان‌که ملاحظه می‌شود نقش پرولاکتین نقش بسیار مهمی است و تحریک مکرر ترشّح پرولاکتین از طریق مکیدن پستان انجام می‌شود.
- شیر دادن از پستان جهاد در راه خدا و مایه خشنودی پروردگار است لذا باید شیر دادن به عنوان یک ارزش والا مایه سربلندی و افتخار بانوان با اعتقاد باشد.

امتیازات شیر مادر از جنبه پزشکی‌

* شیر مادر کامل‌ترین، سالم‌ترین و کم‌هزینه‌ترین ماده غذایی برای نوزاد به حساب می‌آید. ارزش تغذیه‌ای شیر مادر بالاتر از شیرهای دیگر است.
/ شیر مادر/ شیر گاو
انرژی/ 20 کالری در 30 گرم/ 20 کالری در 30 گرم
پروتئین/ 7- 6 خ انرژی با نسبت 60 لاکتوآلبومین به 40/ 7- 6 خ انرژی با نسبت 20
چربی/ 50 خ با میزان کلسترول 42- 7 گرم ولینولئیک 4 خ/ 50 خ با میزان کلسترول 35- 10 گرم
ص: 96
// ولینولئیک 1 خ
لاکتوز/ 42 خ/ 30 خ
ویتامین آ/ متناسب با نیاز نوزاد/ متناسب با نیاز نوزاد
ویتامین ث/ متناسب با نیاز نوزاد/ از نظر ویتامین ث فقیر است
کلسیم/ متناسب با نیاز نوزاد/ 3 برابر شیر مادر
فسفر/ متناسب با نیاز نوزاد/ 6 برابر شیر مادر
فلوراید/ متناسب با نیاز نوزاد/ 2 برابر شیر مادر
نیاز نوزاد به لینولئیک 3 خ کل انرژی مصرفی است. همان‌طور که در جدول می‌بینیم این میزان در شیر مادر 4 خ اما در شیر گاو فقط 1 خ می‌باشد. شیر مادر حاوی پروتئین باکیفیت بالا بوده و 100 خ آن جذب می‌شود. سرم آلبومین شیر گاو در نوزادان با سابقه خانوادگی دیابت نوع 1 می‌تواند سبب افزایش خطر ابتلا به این بیماری بشود، در حالی که تغذیه انحصاری با شیر مادر باعث کاهش پیشرفت دیابت نوع 1 می‌شود. لاکتوز بیشتر شیر مادر محیط روده را برای فعالیت عوامل بیفیدوس و جلوگیری از رشد پاتوژنها مناسب می‌کند.
محتوی ویتامین «آ» شیر مادر تامین‌کننده نیاز نوزاد بوده و از کمبود ویتامین «آ» در کودک که از مشکلات شایع کودکان زیر 5 سال کشورهای در حال توسعه می‌باشد پیشگیری می‌کند. کمبود این ویتامین سبب تشدید عفونت و مرگ، تاخیر رشد، آنمی فقر آهن و شب‌کوری می‌شود. املاح شیر مادر یک سوم شیر گاو است اما مقادیر آن با نیاز ارگانهای جوان و تکامل نیافته نوزاد متناسب است درصورتی‌که میزان بالای املاح شیر گاو سبب تحمیل بار اضافی بر کلیه‌های نوزاد می‌شود.
ص: 97
* شیر مادر از لحاظ میکروبی بی‌خطر و همیشه تازه است و دارای فاکتورهای متعدد ایمنی‌زا مانند لنفوسیت، ایمونوگلوبینها، فاکتور ضد استافیلوکوک، لاکتوفرین (مهار رشد باکتری)، لیزوزیم (تجزیه دیواره باکتری) و از همه مهمتر عوامل بیفیدوس که رشد و تکثیر لاکتوباسیلوس (فلور مفید روده) را در نوزاد تقویت می‌کند، می‌باشد. بنابراین میزان شیوع اسهال در کودکانی که با شیشه تغذیه می‌شوند 3 تا 14 بار بیشتر از نوزادان شیر مادرخوار می‌باشد. و کودک شیر مادرخوار کمتر به عفونتهای اکتسابی مجاری ادراری و تنفسی و گوارشی مبتلا می‌گردد به علاوه مرگ‌ومیر ناشی از عفونت گوش میانی در بین شیر مادر خواران به مراتب کمتر می‌باشد.
* شیر مادر حاوی آنزیم لیپاز است که به هضم بهتر چربی شیر کمک می‌کند.
* کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند به‌ندرت ممکن است انرژی اضافی دریافت کنند چون ابتدای هر وعده شیردهی میزان آب شیر بیشتر و چربی آن کمتر است که به آن‌foremilk می‌گویند و سپس در انتهای هر وعده میزان چربی شیر بیشتر می‌شود که به آن‌hind milk گفته می‌شود. به این ترتیب با بالا رفتن مقدار چربی شیر، نوزاد خودبه‌خود سیر می‌شود و از دریافت بیشتر شیر سر باز می‌زند. وجود این امر یک حالت کنترل دریافت غذا برای شیرخوار بوجود می‌آورد. مطالعات جدید نشان می‌دهد که کودکانی که از شیر مادر تغذیه شده‌اند کمتر دچار چاقی در زمان نوجوانی شده و در نهایت در سنین بالا کمتر در معرض بیماری‌های وابسته به چاقی بخصوص بیماری‌های قلبی و عروقی هستند.
* یکی از امتیازات بسیار مهم شیر مادر وجود اسیدهای چرب ضروری مانند لینولئیک و لینولنیک (ضروری برای رشد و تکامل بافتها) و اسید چرب‌های بلند زنجیره مانند
ص: 98
آراشیدونیک اسید و دو کوزاهگزانوئیک اسید(DHA) و ایکوزاپنتانوئیک اسید(EPA) می‌باشد، که این اسیدهای چرب بلند زنجیره، نقش تعیین‌کننده‌ای را در تقویت بینایی و تکامل سیستم عصبی نوزادان ایفا می‌کنند. و این در حالی است که شیر خشک فاقد این دو اسید چرب می‌باشد. اگرچه در برخی شیرهای خشک پیش‌ساز این اسیدهای چرب بلند زنجیره افزوده می‌شود اما پژوهش‌های اخیر نشان داده که روند تبدیل پیش‌سازها به اسیدهای چرب بلند زنجیره کیفیت لازم را ندارد. از طرفی سطح پایین چربی غیر اشباع در شیر گاو سبب عدم سنتز کامل غلاف میلین سلولهای عصبی شده و زمینه ورود عوامل عفونی به سیستم عصبی و افزایش خطر بیماری ام اس(MS) را مساعد می‌سازد.
* شیر انسان حاوی‌mg /dl 20- 10 کلسترول می‌باشد که با ادامه دوران شیردهی مقدار آن به تدریج کم می‌شود، و نقش آن افزایش تحمل نوزاد در آینده نسبت به کلسترول و ساخت غشا سلول‌های عصبی می‌باشد.
* ید موجود در غذا مستقیما وارد شیر می‌شود درصورتی‌که میزان ید موجود در سایر شیرها بسیار ناچیز است. کمبود ید سبب 10 تا 15 درجه کاهش در ضریب هوشی نوزاد و تاخیر در رشد و ناتوانی مغزی می‌شود.
* وجود ترکیباتی مانند تورین، دوکوزاهگزانوئیک اسید(DHA) ، اسیدهای چرب ضروری و کلسترول که فقط میزان آنها در شیر مادر متناسب با نیاز نوزاد است باعث افزایش هدفمندی در ضریب هوشی کودک می‌شود.
* اگرچه آهن شیر مادر کم است اما وجود عواملی مانند لاکتوفرین و اسیدیته بیشتر شیر مادر درصد جذب آهن را افزایش می‌دهد.
* بر پایه جدیدترین پژوهش‌های انجام شده، شیر مادر در جلوگیری از ابتلا به آلرژی و
ص: 99
آسم بسیار موثر است. نوزادانی که شیر مادر نمی‌خورند و یا کمتر از یک ماه از شیر مادر تغذیه می‌کنند، در سنین نوجوانی بیشتر از نوزادانی که از شیر مادر برای مدتی طولانی تغذیه کرده‌اند، دچار آسم و آلرژی می‌شوند.
* خوردن شیر مادر سبب رشد فک و دهان می‌شود و شیرخوارانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند کمتر دچار مشکلات دندانی ناشی از پستانک و تغذیه مصنوعی می‌شوند.
* تغذیه با شیر مادر سبب ایجاد ارتباط عاطفی و آرامش نوزاد می‌شود. کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند در دوران بلوغ از امنیت روانی بیشتری برخوردارند.

منافع شیر مادر برای کودکان نارس‌

منافع کوتاه‌مدت و درازمدت تغذیه با شیر مادر برای سلامت و تکامل نوزاد نارس حیاتی تر از نوزاد ترم است. آکادمی طب کودکان آمریکا شیر مادر خود نوزاد نارس را تغذیه انتخابی او ذکر می‌کند. ترکیب شیر مصنوعی ثابت است و قابل انطباق با نیازهای خاص نوزاد نیست اما ترکیب شیر مادری که نوزاد نارس به دنیا می‌آورد برحسب نیازها و حالات خاص نوزاد وی تغییر می‌کند. دو اسید آمینه تورین و سیستئین برای نوزادان نارس ضروری به نظر می‌رسد که در شیر مادر خود این نوزادان به میزان کافی وجود دارد. شیر مادر علاوه بر منافع عدیده دیگر، نوزاد نارس را در مقابل سپسیس و آنتروکولیت نکروزان محافظت می‌کند و قدرت دفاعی بدن را افزایش می‌دهد. فاکتورهای موجود در شیر مادر موجب تسریع در رشد و تکامل روده، واکنش‌های هورمونی، و تکثیر فلور مفید و غیر پاتوژن در روده می‌شود. تغذیه با شیر مادر موجب ارتقاء تکامل سیستم عصبی، شناختی، بینائی و هوش نوزادان نارس شده و درصد بینائی آنان را افزایش می‌دهد. هنگامی که نوزادان نارس خیلی کم وزن(VLBW) در تماس پوست با پوست از پستان مادر تغذیه می‌کنند، از
ص: 100
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌2 149
درجه حرارت و درصد اشباع اکسیژن بالاتری برخوردار می‌شوند. تماس پوستی موجب افزایش وابستگی مادر، هوشیاری شیرخوار، افزایش وزن و ترخیص سریع‌تر از بیمارستان می‌گردد. هم‌چنین تاثیر زیادی در افزایش حجم شیر مادر و اصولا افزایش اعتماد به نفس مادر در امر شیردهی دارد. اصولا منافع شیر را می‌توانیم در سه بخش طبقه‌بندی کنیم:
بخش اول: منافع شیر مادر برای کودک این بخش مهمترین قسمت منافع شیر مادر را تشکیل می‌دهد. در این قسمت مطالعات مختلف چاپ شده از حدود 35 سال پیش بر تاثیر شیر مادر بر پیشگیری از سوء تغذیه، بیماری‌های عفونی، اختلالات سیستم گوارشی و اختلالات روانی تاکید داشته‌اند.
بخش دوم: منافع شیر مادر برای مادر
مادر نیز منافع فراوانی از شیر دادن به کودک می‌برد، داشتن فرزند سالم، احساس رضایت از پرورش طفل با شیره جان خود، کاهش چربی ذخیره‌ای دوره بارداری، پیشگیری از بارداری ناخواسته، بازگشت سریع‌تر رحم و ضمائم آن بجای خود پس از زایمان و ایمنی بیشتر در برابر پستان. تناسب وزن، کاهش ابتلا به سرطان سینه، کاهش خطر کم خونی فقر آهن، کمک به اقتصاد خانواده از آن جمله است.
بخش سوم: منافع شیر مادر برای جامعه
جامعه با داشتن افراد سالم، با عاطفه به خوشبختی نزدیکتر خواهد بود، شیر مادر بدون اتکاء به منابع خارجی با هزینه بسیار کمتر، بصورت کاملا سالم در اختیار کودکان یک جامعه قرار می‌گیرد و با خود وابستگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بهمراه ندارد. موقعیت مادر در خانواده و تحکیم نظام خانواده از منافع نهفته اما بسیار پرارزش شیر مادر برای جامعه است.

نکته آخر اینکه:

ص: 101
تغذیه نوزاد از شیر مادر، طی ماه نخست پس از تولد ضروری و بسیار حیاتی است زیرا مواد و اسیدهای چرب موجود در شیر، نقش بسزائی در رشد و تکامل نوزاد به همراه دارد.
از بدو تولد تا 6 ماهگی نوزاد انحصارا باید از شیر مادر تغذیه کند. مصرف آب و هرگونه مایعات و دم‌کرده‌های گیاهی نیز غیر مجاز است. و حد اقل تا 9 ماه باید کودک را شیر داد اما تکمیل دوران شیردهی تا 2 سال موکدا توصیه می‌گردد.
همان‌طور که در اسلام هم سفارش شده تغذیه با شیر مادر مهم‌ترین راه تامین سلامت کودک امروز می‌باشد که برای توانمندسازی جامعه فردا باید در ترویج و آموزش آن کوشید.
ص: 102

منابع و مآخذ:

ص: 107

شناختی از مفهوم ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ،

اشاره

در قرآن مجید، (که به ولوج روح نیز مشهور شده است) و ارتباط آن با مراحل رشد جنین از نظر پزشکی دکتر منیره جهانیان «1» دکتر محمود فرهودی «2» بسم اللّه الرحمن الرحیم
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ
و همانا آدمیان را از عصاره‌ای از گل آفریدم. سپس او را نطفه‌ای نمودیم و در قرار گاهی محفوظ قرار دادیم. آنگاه نطفه را علقه، و علقه را مضغه نمودیم و سپس در آن مضغه، استخوان ایجاد نموده و بر آن استخوان، گوشتی پوشاندیم پس از آن خلقتی دیگرش کردیم پس آفرین بر خداوند که بهترین آفرینندگان است «3».
______________________________
(1). استاد بیماریهای زنان و مامائی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
(2). استاد بیماریهای داخلی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
(3). مومنون (23)، آیات 12- 14
ص: 108
بحث در مورد مرحله ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ سوره مبارکه مومنون، نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ سوره مبارکه سجده قرآنی می‌باشد، که در چه مرحله از رشد جنین روی می‌دهد و اصطلاحا بعنوان «ولوج روح» نیز مشهور شده است. مرحله ان شاء یا برقرار شدن «ولوج روح» برای اکثریت پزشکان متخصص زنان و نیز داخلی و سایر همکاران محترم به درستی شناخته شده نیست. باید دانست که کلمه" ولوج" و یا" ولوج روح" مستقیما در قرآن مجید ذکر نشده است، بلکه کلمات" ثم انشأناه خلقا آخر" و" نفخ فیه روحه" در آیات آمده است. بهتر است تا حد امکان مشخص شود چرا از نظر مسائل حقوقی و فقهی موجود زمان هفته شانزدهم یا ماه چهارم زندگی جنینی عموما به عنوان زمان «ولوج روح» تعیین شده است در حالی که به نظر می‌رسد جنین از لحظات اول پس از لقاح دارای حیات و روح است پس چرا این زمان تعیین شده است؟
کلمه نطفه 11 بار در ده سوره قرآن مجید تکرار شده است برخی از سوره‌هایی که کلمه مذکور در آنها است سوره‌های مبارکه: مؤمنون، سجده، الانسان (هَلْ أَتی ، حج، النجم و ...
هستند. می‌دانیم که تخمک‌گذاری در زن معمولا دو هفته بعد از شروع قاعدگی روی می‌دهد و تخمک آزاد می‌شود، لقاح تخمک و اسپرم در لوله‌های رحم روی داده و سلول تخم در آنجا گشنیده شده و تشکیل می‌شود و تخم در لوله شروع به تقسیم می‌کند و در مرحله چند سلولی یعنی حدود اواخر هفته اول بعد از تخمک‌گذاری وارد رحم شده و در" قرار مکین" رحم استقرار می‌یابد.
نکته قابل توجه در اینجا این است که به نظر می‌رسد نطفه در زبان قرآن مجید هم به ماده‌ای که حاوی اسپرم مرد است و هم به مجموعه سلول گشنیده زن و مرد اطلاق می‌گردد (آیه 2 سوره مبارکه انسان) که از طریق لوله رحم وارد آندومتر شده و عمل لانه
ص: 109
گزینی در رحم انجام می‌گیرد.
و این تخم گشنیده و ادغام شده از سلول جنسی زن و مرد است که در مرحله چند سلولی و متصل با یکدیگر در رحم زن مستقر می‌شود و نه سلول اسپرم مرد به تنهائی و اما دوران رشد و تقسیم سلولی جنینی به سه مرحله تقسیم می‌شود:
1- پره آمبریونیک (هفته 2- 0) احتمالا (مرحله علقه)
زیرا کلمه علقه به خون منعقد شده و چسبنده نیز از نظر معنای لغوی گفته شده است و از نظر پزشکی می‌دانیم که خون منعقد شده تازه نیز حاوی سلول‌های فراوان و مختلف خونی است
2- آمبریونیک (هفته 8- 2): رویان یا(Emberio) ، احتمالا (مرحله مضغه)
زیرا معنی لغوی مضغه" گوشت جویده شده" گفته شده است که از نظر پزشکی مهمترین مرحله شکل‌گیری اولیه اعضاء جنین بعدی است و اختلالات کروموزمی(Chromosome) نقایص مادرزادی جنینی عمدتا در این مرحله زمینه‌سازی می‌شود.
3- مرحله جنینی (هفته 38- 8)(fetus) :
زیرا مرحله سیر بطرف کامل شدن رشد جنین و از نظر جسمی بصورت انسان کامل در آمدن و قدرت زندگی مستقل یافتن در خارج از رحم مادر اما در کنار مادر است. که در حالت طبیعی این مجموعه مراحل رشد جنین تا حدود 9 ماه و قدری بیشتر یا کمتر در رحم زن ادامه می‌یابد.
با توجه به آیات مبارکه فوق، خلقت نسل انسان ابتدا از مرحله نطفه است. سپس نطفه به علقه و بعد به مضغه تبدیل می‌شود که در این مرحله استخوان در آن شروع به ایجاد می‌شود
با بررسی سیر تکاملی استخوان‌سازی جنینی، این نکات مورد توجه قرار می‌گیرد:
ص: 110
اولین مرکز استخوان‌سازی در هفته 6 زندگی جنینی در استخوان ترقوه (کلاویکول) ظاهر می‌شود، استخوان‌سازی در دختران زودتر شروع می‌شود و زودتر هم خاتمه می‌یابد. به تدریج مناطق استخوان‌سازی پیشرفت نموده بطوری که در هفته 11 تقریبا تمام استخوان‌ها ساخته می‌شوند، پس از آن استخوان‌ها رشد می‌کنند. در هفته 17 آخرین نقطه استخوانی یعنی استخوان کالکانئوم (پاشنه پا) ساخته می‌شود. (3- 2)
بعد از هفته 18 مراکز استخوان‌سازی بطور کامل توسط عضلات پوشیده می‌گردد (4- 3- 2) و این‌گونه بنظر می‌رسد که (ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ) قرآنی بعد از اینکه استخوان سازی جنینی کامل شد و جنین شکل واقعی پیدا کرد مصداق پیدا می‌کند.
خداوند در سوره مبارکه سجده آیات 9- 7 می‌فرماید:
(الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ
آن خداوندی که هر چیز را به نیکوترین وجه خلق کرد و آدمیان را نخست از خاک بیافرید، آنگاه خلقت نژاد بشر را از آب بی‌مقداری مقرر گردانید. سپس آن را نیکو بیاراست و استوار کرد و از روح خود در او دمید و برای شما چشم و گوش و دل آفرید ولی چه اندک سپاس می‌گذارید.
با بررسی و دقت در آیات مربوطه از سوره‌های مبارکه (مؤمنون و سجده) می‌توان این گونه استنباط کرد که پس از" انشاناه خلقا آخر" که جنین شکل کاملی پیدا می‌کند (ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ) دمیدن (روحی از خداوند) در او انجام می‌شود.
در مورد معنی دقیق (نفخه روح) در تفاسیر مختلف قرآنی معانی مختلفی بیان شده است از جمله عاملی که سبب حیات می‌شود و آن را سری از اسرار الهی نیز دانستند.
ص: 111
و آیا این همان ارزش‌های الهی است که در فطرت انسان به ودیعه نهاده شده و درصورتی‌که انسان بالغ آگاهانه دل و جان به دستورات الهی سپرده و بدان عمل نماید و بار" امانت" الهی را تا پایان زندگیش به درستی و بطور کامل حمل نماید از همه موجودات هستی در سیر رشدش برتر خواهد شد؟
و چنین بنظر می‌رسد که زمان 4 ماه یا 16 هفته بعنوان زمان" انشاناه خلقا آخر" و" نفخ فیه من روحه" که اصطلاحا به (ولوج روح) مشهور شده است، زمان مناسبی باشد و از نظر پزشکی قانونی(MEDICOLEGAL) نیز رسیدگی و کامل شدن جنین بعد از تشکیل استخوان پاشنه پا (استخوان کالکانئوم)، هفته 16 تا 20 حاملگی می‌باشد.
آگاهی از این مسئله دارای اهمیت زیادی است، زیرا درصورتی‌که حوادث عمدی، منجر به سقط جنین در ماه‌های مختلف در زن حامله شود، از نظر فقهی دارای" دیه" متفاوت بوده و بعد از 4 تا 5/ 4 ماهگی عموما مشابهت زیادی با" دیه" انسان کامل مطابق مقررات مملکتی و شرعی دارد.
ص: 112

منابع و مآخذ:

( (1). قرآن مجید آیه 12 و 13 سوره مبارکه مومنون، آیه 6- 7- 8- سوره سجده)
( (2).
J E Jirasek. Prenatal Development Obstetric and Gynecology, Siarra Volume 2 chapter 41, 1991
) ( (3).
Mrarjorie. A, Fetal of Development A Color Atlas of life before brith, page 881 - 491, 3891
) ( (4).
Caming Ham Macdonald. gumt: fetal Development. willams Textbook, Chapter 7 Appleton and long, 7791
)
ص: 113

بررسی علمی علل حرمت مجامعت با همسر حائض از دیدگاه قرآن کریم‌

اشاره

دکتر ناصر میرازی «1»

چکیده:

قرآن کتاب هدایت است که از طرف پروردگار عالمیان برای بشر توسط رسول مکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اسلام فرستاده شده است. در بطن هرکدام از آیات الهی قرآن، حقایقی از مشیت‌های الهی نهاده شده است که پی بردن به آن برای انسان به سادگی امکان‌پذیر نمی‌باشد.
استفاده از ابزارهایی مانند علم، هرچند کمک بسیار زیادی برای فهم و درک این حقایق خواهد نموده است، اما بی‌شک این وسیله به تنهایی قدرت و توان کافی برای پی بردن به ذات اصلی و آشنا شدن با رموز آن حقیقت را ندارد. یکی از دستورات اکید قرآن کریم در خصوص حرمت مجامعت با همسر حائض می‌باشد. به طوری که در آیه 222 سوره بقره بر دوری جستن از زن حائض تاکید شده است وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذیً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ
______________________________
(1). دانشیار فیزیولوژی گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه بو علی سینا- همدان
ص: 114
یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ. در شرایط فیزیولوژیک ایجاد شده در زن حائض، دلائل بسیار زیادی، علاوه بر آنچه قرآن کریم می‌فرماید، در جهت حرمت و دوری جستن از آمیزش وجود دارد که تاکید قرآن بسیار بجا و مهم می‌باشد. با بررسی‌های علمی و مطالعات انجام شده مشخص شده است که در این شرایط انجام آمیزش جنسی نه تنها موجب اذیت و آزار زنان (حتی مردان) می‌شود، بلکه امکان بروز آلودگی و بیماری در دستگاه تناسلی زن و مرد و همچنین ایجاد ناهنجاری‌های روحی- روانی در زنان به دلیل تغییرات هورمونی ایجاد شده در زن می‌گردد. بنابراین دستور قاطع قرآن کریم بر جلوگیری از مجامعت در هنگام حائض بودن زن، امری بسیار عالمانه و تخصصی و مطابق با آخرین یافته‌های علمی روز می‌باشد. هرچند آنچه که ما از قرآن می‌فهمیم تنها بخش ناچیزی است از کل حقیقتی که شارع حکیم برای بندگانش در نظر گرفته است.

واژگان کلیدی:

مجامعت جنسی، محیض، قاعدگی، اختلالات روحی- روانی‌

مقدّمه:

خداوند حکیم و قادر عظیم برای رستگاری بندگان خود پیامبرانی را از میان امت‌ها برگزیده است تا با زبان خودشان به آنان راه صحیح و درست بندگی و فلاح و داشتن عاقبت خیر را بیاموزد. پیامبران با مردم خود بسیار آشنا بوده‌اند و راه و رسم زندگی عادی و معمولی داشته‌اند. دستورات خدا در قالب احکام الهی به وسیله پیامبران به مردم می‌رسید تا با عمل به آن دستورات بشر راه سعادت را پیموده و از راه ضلالت و گمراهی نجات پیدا کند. در دستورات الهی همه نیازهای بشر نهفته شده است و هرچه بشر برای رسیدن به
ص: 115
کمال احتیاج داشته است در آنها یافت شده است. گاهی این دستورات واضح و روشن بیان شده است و زمانی، به خاطر ظرفیت فهم امت‌ها، با بیانی خاص تعریف شده‌اند که برای توضیح دادن و روشن شدن آنها خود پیامبران و یا افراد خاصی که آشنا به عالم غیب بوده اند وارد عرصه زندگی انسان شده‌اند تا رموز گنجانیده شده در دستورات الهی را برای بشر روشن نمایند.
دین مبین اسلام کامل‌ترین و مترقی‌ترین ادیان الهی بشمار می‌رود. هیچ‌کدام از ادیان الهی به اندازه اسلام تاکید بر دانش و آگاهی ندارند. در پیشگاه اسلام همواره برتری با عالمان و اندیشمندان است و هرگز در برابر خداوند عالمان و غیر عالمان با هم برابر نمی‌باشند. هرچند علم و دانش ابزاری ناتوان در گشودن گره‌های خلقت می‌باشد اما باز به وسیله این ابزار تا حدودی می‌توان به فلسفه برخی از دستورات الهی پی برد. امروزه با گسترش علوم و پیشرفت‌های شگرفی که در عرصه علم و فناوری ایجاد شده است، باز در شناخت بسیاری از رموز هستی و خلقت عجز و ناتوانی بشر دیده می‌شود. آنچه که مسلم است این است که دستورات و فرامین شارع حکیم فراتر از علم می‌باشد. اگر به کمک علم به رمز یک دستور الهی پی برده می‌شود، این خود گواهی بر برتری دین و آیات الهی است بر علم و دانش بشری. چراکه راهی را که خداوند در چهارده قرن قبل در پیش روی انسان نهاده است و انسان را به عبور از آن فرمان داده است تازه با کمک علم، اندکی از فلسفه اصلی آن شناخته شده است و به قسمتی از رموز آن وقوف یافته شده است. یکی از خصوصیات خلقت بشر آفریده شدن آنها به صورت مرد و زن است که در قرآن به آن اشاره شده است. علاوه بر آن وجود این دو جنس برای هم موجب آرامش و تسکین خواهد بود. بطوری که هدف مهم از رسیدن آنها به هم، ایجاد تسکین و آرامش خیال است نه
ص: 116
اذیت و آزار یکدیگر. همچنین ادامه زندگی آنان با هم موجب دوستی و رحمت خواهد بود وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ «1» جهت پی بردن به این راز لازم است به فلسفه جنسیت افراد بیشتر اشاره گردد.

جنسیت و خصوصیات آن:

شناخت پیکره و بدن هرکدام از موجودات هستی خود کلید شناخت خداوند می‌باشد.
در شاکله هر موجودی از مخلوقات خدا دنیایی از شگفتی و پیچیدگی‌ها نهفته است که بشر از درک کامل آنها عاجز است. یکی از ویژگی‌های جانوران و برخی از گیاهان، ویژگی جنسیت آنها می‌باشد. جنسیت به دو صورت مذکر و مؤنث ایجاد شده است. برخی از موجودات هر دو جنسیت فوق را با هم در یک بدن دارند و گروهی در دو فرد که به آنها جنس مذکر و جنس مؤنث اطلاق می‌گردد. مهره‌داران از جمله انسان، همگی دارای دو جنس می‌باشند. عملکرد دستگاه‌های جنسیت هرکدام از افراد از خصوصیت منحصر به فردی برخوردار است که فقط در آن جنس وجود دارد (شناخت عملکرد طبیعی این دستگاهها را فیزیولوژی دستگاه تولید مثل می‌گویند. به توسط علم فیزیولوژی به نحوه عملکرد طبیعی هرکدام از اندام‌ها و سلول‌های بدن شناخت پیدا می‌کنند. مثلا در فیزیولوژی تولید مثل در هر دو جنس مذّکر و مؤنّث، تمامی اعمال و فعالیت‌های دستگاه مذکور مورد مطالعه قرار می‌گیرد و در شرایط مختلف تکاملی از ابتدای تشکیل جنین تا زمان مرگ همه اتفاقاتی که برای این دستگاه‌ها می‌افتد مورد بررسی قرار خواهد گرفت (27، 16). کنترل و تنظیم دستگاههای بدن توسط دو سیستم کنترلی ایجاد می‌شود:
______________________________
(1). روم (30)، آیه 21
ص: 117
- سیستم کنترلی عصبی
- سیستم کنترلی هورمونی
هرکدام از جنس‌های مذّکر و مؤنث، از سیستم‌های کنترلی فوق بطور ویژه‌ای بهره می‌برند. در خیلی از مواقع این دو سیستم با هم شباهت‌هائی در هر دو جنس دارند اما در بسیاری از مواقع اختلافات زیاد و منحصربه‌فردی در آنها مشاهده می‌شود. برای روشن شدن این موضوع به فیزیولوژی جنسی هرکدام از افراد مذّکر و مؤنّث بطور جداگانه اشاره می‌گردد.
الف- فیزیولوژی تولید مثل جنس مذّکر- دستگاه تناسلی جنس مذّکر شامل دو قسمت می‌باشد:
1- غدد تناسلی یا گونادهای جنسی
2- غدد ضمیمه تناسلی و مجاری تناسلی داخلی و خارجی
غدد تناسلی- غدد تناسلی در جنس مذّکر شامل دو عدد بیضه یاTestis می‌باشد که در اغلب جانوران در ناحیه میاندوراه و در بیرون از بدن قرار گرفته‌اند و به تولید سلول‌های جنسی‌n کروموزومی به نام اسپرم، از زمان بلوغ تا هنگام کهولت مبادرت می‌ورزند.
علاوه بر آن هورمون جنسی مذّکر به نام تستوسترون را نیز ساخته و به داخل خون ترشّح می‌نمایند. تنظیم ترشّح این هورمون تحت تأثیر هورمون‌های غده هیپوفیز قدامی است که در کف مغز قرار گرفته است. مقدار ترشّح هورمون تستوسترون در طول شبانه‌روز معمولا با تغییرات کمی همراه است و مقدار آن نسبتا ثابت می‌باشد. این امر باعث شده است که جنس مذّکر همواره از ثبات نسبی در زمینه فیزیولوژی تولید مثل برخوردار باشد (27). بطور عادی فرد مذّکر تعداد معینی اسپرم تولید می‌کند که آنها را در دستگاه تناسلی خود و در
ص: 118
مجاری داخل بیضه جهت بلوغ ذخیره می‌نماید. در هنگام انزال میلیون‌ها عدد (بین دویست تا چهارصد میلیون عدد) اسپرم در یک مرد بالغ از دستگاه تناسلی، بصورت جهنده، خارج خواهد شد (قرآن کریم به نحوه خروج اسپرم‌ها به صورت جهنده در آیه 6 سوره طارق اشاره می‌کند. در آن آیه می‌فرماید: خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ نکته بسیار جالب در فیزیولوژی جنس مذّکر وجود ثبات رفتاری و فیزیولوژیکی است که در تمامی مراحل تولید و ذخیره و خروج سلول‌های جنسی وجود دارد. در حالی که این امر در جنس مونّث وجود ندارد. هورمون جنسی تستوسترون که قوی‌ترین هورمون فرد مذّکر می‌باشد بطور معمول توسط سلول‌های بینابینی موجود در بافت بیضه‌ها ترشّح می‌شود (16). این هورمون در ساخته شدن اسپرم شرکت می‌نماید و موجب تسهیل روند اسپرماتوژنز در فرد مذّکر می‌شود. علاوه بر آن این هورمون دارای اثرات متعددی است که هرکدام به نوبه خود حائز اهمیت می‌باشد. یکی از مهمترین اثرات عصبی- روانی این هورمون، نقش آن در بروز میل جنسی یا لیبیدو(Libido) در فرد مذّکر است. چون مقدار هورمون تستوسترون در خون افراد مذّکر (اغلب حیوانات نر) و مردان در حد بالا و طبیعی خود می‌باشد لذا این گروه جنسی همواره به جنس مخالف خود دارای میل جنسی بوده و آماده آمیزش با آنان می‌باشند. در حالی که این امر در مورد جنس مؤنّث چنین حالتی را نداشته و این آمادگی همیشگی نیست. پس جنس مذّکر در بسیاری از جانوران از زمان شروع بلوغ تا اواخر عمر از یک وضع پایدار و تقریبا ثابتی برخوردار می‌باشد (25)
ب- فیزیولوژی تولید مثل جنس مؤنّث- دستگاه تولید مثل در جنس مؤنّث نیز شامل دو قسمت می‌باشد:
1- غدد جنسی یا گونادهای جنسی 2- مجاری تناسلی داخلی و خارجی
ص: 119
غدد جنسی افراد مؤنّث شامل دو عدد جسم بیضوی شکلی به نام تخمدان یاOvary می‌باشد که در محوطه لگنی قرار گرفته‌اند. تخمدان‌ها از ابتدای تشکیل در دوران جنینی با خود قریب به 7- 5 میلیون فولیکول ابتدائی دارند که به تدریج تا زمان بلوغ از تعداد آنها کاسته می‌شود. محصولات تخمدان‌ها دو نوع می‌باشد. اول تولید سلول‌های جنسی بنام تخمک و دوم ترشّح هورمون‌های جنسی به نام استروژن‌ها و پروژسترون (27). با آغاز بلوغ، اتفاق مهمی در بلوغ فولیکول‌های تخمدانی و همچنین ترشّح هورمون‌های آن رخ می‌دهد. با آغاز بلوغ در جنس مؤنّث، وضعیت خاصی در فیزیولوژی دستگاه تولید مثل ایجاد می‌شود. این حالت موجب می‌شود که دوره‌های جنسی تکرار شونده‌ای به نام سیکل جنسی(Sex cycle) در فرد به وجود آید (23).
در هر سیکل جنسی مراحل مختلفی ایجاد می‌گردد که هرکدام به جای خود دارای اهمیت می‌باشد. ترشّح هورمون‌های مداخله‌کننده در ایجاد سیکل‌های جنسی نیز در هر مرحله تغییر می‌نماید. لذا در جنس مؤنّث وضعیت ناپایدار و لیکن تکرار شونده‌ای ایجاد می‌گردد که تا زمان از بین رفتن فولیکول‌های تخمدانی یعنی تا زمان یائسگی ادامه می‌یابد (22). پس فعالیت جنسی در جنس مؤنّث دوره‌ای و با مراحل خاصی است که این وضع در انسان به صورت دوره ماهیانه (چون معمولا سیکل جنسی زن در حدود یک ماه قمری طول می‌کشد) دیده می‌شود. هر سیکل ماهیانه از دو مرحله یا فاز تشکیل شده است.
یکی فاز فولیکولی که با رشد چند فولیکول ابتدائی همراه است و از ابتدای سیکل تا اواسط سیکل بطول می‌انجامد. دوم فاز لوتئینی که پس از رها شدن تخمک به داخل لوله رحمی آغاز و تا پایان سیکل ماهیانه ادامه می‌یابد. برای روشن شدن سیکل ماهیانه زن، تغییرات هورمونی و بافتی دستگاه تناسلی زن بیشتر توضیح داده خواهد شد.
ص: 120
الف- تغییرات هورمونی- ابتدای هر سیکل که با شروع خونریزی ماهیانه آغاز می‌گردد، مقدار هورمون‌های گونادوتروفینی‌FSH LH هیپوفیزی شروع به افزایش می‌نمایند. هورمون‌های فوق باعث رشد فولیکول‌های تخمدانی می‌شوند. با رشد فولیکول‌ها، چند نوع هورمون جنسی تحت عنوان استروژن‌ها هم از فولیکول‌ها ساخته و ترشّح می‌شوند که مهمترین آنها 17- بتا استرادیول می‌باشد. این هورمون به تدریج که در خون زن افزایش پیدا می‌کند، چون اثر مهارکنندگی بر هورمون‌های گونادوتروفینی دارند، باعث کاهش یافتن مقدارFSH LH در خون زن می‌شوند. مقدار ترشّح هورمون 17- بتا استرادیول در قبل از تخمک‌گذاری به بالاترین میزان خود می‌رسد (در این هنگام هورمون فوق برخلاف تصور، اثر تشدیدکنندگی بر ترشّح گونادوتروفین‌های هیپوفیزی دارد). با بالا رفتن مقدار هورمون‌های‌FSH LH در زمان قبل از تخمک‌گذاری، یعنی در اواسط سیکل ماهیانه، امکان پاره شدن فولیکول فراهم شده و تخمک بهمراه تعدادی سلول پشتیبان خود به داخل لوله رحمی آزاد می‌شود (27، 20، 16). با آزاد شدن تخمک فاز دوم سیکل ماهیانه شروع می‌گردد که تا پایان دوره ماهیانه ادامه دارد. در این فاز مقدار هورمون استروژن‌ها و پروژسترون در خون بالا رفته و ترشّح هورمون‌های‌FSH LH هم مهار شده است.
ب- تغییرات بافتی دستگاه تناسلی- سیکل جنسی در زن در هر دوره ماهیانه بطور کلی شامل دو مرحله یا فاز می‌باشد. اول فاز تکثیری که همراه با رشد دیواره داخلی رحم به میزان دو تا سه برابر حالت طبیعی و گسترش عروق خونی و غدد ترشّحی در بین آن می‌باشد. دوم مرحله یا فاز ترشّحی که با افزایش ترشّحات داخلی غدد موجود در بافت رحم همراه می‌باشد. فاز تکثیری با خونریزی ماهیانه یا دوره قاعدگی(Menstruation Phase)
ص: 121
شروع می‌شود. خونریزی در انسان و برخی از میمون‌های عالی نظیر شامپانزه‌ها به وجود می‌آید و بقیه پستانداران فاقد این مرحله در سیکل جنسی خود می‌باشند (22).
این مرحله در بیشتر زنان بین 5- 2 روز طول می‌کشد (در بعضی از افراد یک تا 7 روز هم ممکن است دیده شود) (27).
در این زمان دیواره تکثیر یافته رحم زن در فاز تکثیری دوره قبل به دلیل افت شدید هورمون‌های استروژنیک و پروژسترون رخ می‌دهد. پس از پایان یافتن این مرحله دوباره دیواره رحم شروع به افزایش رشد نموده تا شرایط را برای لانه گزینی سلول تخم فراهم نماید. تا اواسط سیکل این مرحله ادامه داشته و پس از شروع فاز ترشّحی، که بعد از تخمک‌گذاری اتفاق می‌افتد، مرحله ترشّحی رحم رخ می‌دهد که تا پایان سیکل ادامه دارد. دوباره سیکل جنسی از نوع تکرار می‌گردد. این روند از زمان بلوغ تا هنگام یائسگی هرماهه در زن تکرار می‌گردد. در برخی از حیوانات مانند گاو ماده، سیکل جنسی مداوم در طول سال با زمان‌های سه هفته‌ای وجود دارد اما بیشتر حیوانات ماده علی‌رغم داشتن سیکل جنسی و لیکن بیشتر آنها سیکل‌های فصلی داشته و در فصول خاصی از سال، مانند پاییز و بهار، سیکل فعالی پیدا می‌کنند.

اثر هورمون‌های جنسی بر رفتار جنسی:

مهمترین اثری که باید به هورمون‌های جنسی نسبت داد اثر آنها بر رفتار فیزیولوژیک جنسی می‌باشد. همان‌طور که قبلا اشاره شد هورمون تستوسترون باعث افزایش میل جنسی در مرد نسبت به جنس مخالف می‌شود (27). این اثر را در جنس مونّث استرادیول ایجاد می‌کند. از آنجایی که فعّالیت جنسی در جنس مؤنّث دوره‌ای است، چون ترشّح این هورمون
ص: 122
ها بطور دوره‌ای کم و زیاد می‌شود، پس تمایلات جنسی در زن هم یکسان و یکنواخت، آن‌طوری که در مرد وجود دارد، نمی‌باشد. بیشترین میزان‌Libido یا تمایلات جنسی زن به مرد در اواسط سیکل ماهیانه است که در آن هنگام مقدار ترشّح هورمون استرادیول به بالاترین میزان خود در خون رسیده است (18، 27). آمیزش جنسی در این هنگام برای زن با لذت فراوان همراه است. تمامی حیوانات ماده نیز تنها در این زمان، که زمان بسیار کوتاهی می‌باشد، به حیوان نر اجازه جفت‌گیری با آنان را می‌دهند. هیچ‌یک از جانوران ماده در بقیه مراحل جنسی خود جفت‌گیری نمی‌کنند (17). بالا بودن هورمون استرادیول و گونادوتروفین‌های هیپوفیزی موجب تخمک‌گذاری شده و تولید مثل در این هنگام با رضایت و خواست جنس مؤنّث همراه می‌باشد. جنس مذّکر همواره از آمادگی جنسی لازم برای آمیزش برخوردار می‌باشد. چون ترشّح هورمون‌های آن در خون بطور ثابت قرار دارد.

مرحله قاعدگی:

مرحله یا دوره قاعدگی، که در اصطلاح فقهی به آن زمان حیض هم گفته می‌شود، به مدت زمانی اطلاق می‌گردد که مقداری خون از دستگاه تناسلی زن خارج می‌شود (12، 6). دستگاه تناسلی زن (رحم) در این هنگام دچار تغییرات تخریبی بافتی و ریزش دیواره رحم شده و همراه سلول‌های تخریب شده، مقداری خون (80- 5 میلی لیتر در هر دوره) در اثر پاره شدن عروق شریانی دیواره رحم، به تدریج در طول مدت زمان قاعدگی از دستگاه تناسلی خارج می‌گردد (21). دوران قاعدگی چندین خصوصیت از نظر فیزیولوژیک، نوروفیزیولوژیک و پسیکولوژیک دارد که باید به آنها اشاره نمود.
ص: 123
فیزیولوژی دوره قاعدگی- همان‌طور که قبلا اشاره شد، در این زمان دیواره ضخیم شده و تکثیر پیدا کرده رحم در سیکل ماهیانه قبل، به دلیل کاهش شدید هورمون‌های استروژنیک خون زن، دچار نکروز و تخریب شده است. بافت میومتر رحم متورم و ملتهب می‌باشد. ریزش لایه آندومتر رحم باعث التهاب و زخم می‌شود. عروق خونی آن به واسطه ترشّح برخی از مواد از جمله پروستاگلاندین‌ها، دچار اسپاسم عروقی و سپس پاره‌گی می‌گردد (20). در اثر این حالت مقداری خون (از چند قطره تا 80 میلی لیتر) از شریان های دیواره رحم خارج و به داخل محوطه آن وارد می‌شود. خون موجود در رحم به دلیل وجود نوعی ترکیب ضد انعقادی به نام فیبرینولیزین که از دیواره رحم ترشّح می‌شود منعقد نمی‌گردد (27). شرایط داخلی رحم در این موقع بسیار مساعد رشد میکروب‌ها می‌باشد.
چون وجود خون در رحم همانند محیط کشت حاوی خون (ژلوز خوندار) محسوب می‌گردد که در صورت ورود میکروب‌ها، امکان آلودگی و عفونت در رحم بسیار زیاد می‌باشد (9، 8، 1، 5 و 10). در این شرایط رحم همانند انکوباتر 37 درجه‌ای می‌ماند که محیط بسیار مناسبی را برای رشد و تکثیر قارچ‌ها و باکتری‌های بیماری‌زا فراهم نموده است (3، 4). در صورت مقاربت در این هنگام امکان ورود میکروب توسط دستگاه تناسلی مرد به داخل رحم، فراهم شده و بروز عفونت‌های باکتریای و قارچی در رحم دور از انتظار نیست (10، 3، 5، 2). در حالی که در بقیه دوران سیکل ماهیانه، به دلیل ترشّح مواد ایمنی ساز مانند ایمونو گلوبولین‌های‌IgM ,IgG ,IgA وIgD و سایر مواد ایمنی‌زا، این امکان برای بروز بیماری در رحم کمتر می‌باشد (12)
نوروفیزیولوژی قاعدگی- فیزیولوژی دوران قاعدگی ارتباط زیادی با سیستم اعصاب مغزی دارد که این رابطه را پدیده نوروفیزیولوژی دوره قاعدگی می‌گویند. برای ایجاد
ص: 124
روند دوره قاعدگی، از هیپوتالاموس نوعی هورمون‌های آزادکننده گونادوتروفین‌ها یاGnRH ترشّح می‌شود که این هورمون پس از آزاد شدن از طریق محور هیپوتلاموسی- هیپوفیزی به سلول‌های گونادوتروپ موجود در هیپوفیز قدامی رسیده و آنها را وادار به ترشّح هورمون‌های گونادوتروفین‌FSH وLH می‌نماید (23، 13، 20). وجود این هورمون‌ها سبب رشد فولیکول‌های تخمدانی، ترشّح استروژن‌ها و سرانجام آزاد شدن تخمک رسیده می‌شود. در اواخر دوران سیکل ماهیانه به دلیل اثر مهاری استروژن‌ها و پروژسترون بر ترشّح گونادوتروفین‌ها مقدار این هورمون‌ها به حد اقل خود می‌رسند. با شروع قاعدگی دوباره ترشّح گونادوتروفین‌ها آغاز و رو به افزایش می‌گذارند.
امکان تشکیل جنین در دوره قاعدگی- تخمک آزاد شده در اواسط سیکل جنسی، معمولا تا یک هفته قادر است در دستگاه تناسلی زن زنده باشد (19). بعد از این زمان تخمک به داخل رحم وارد شده است و در حال از بین رفتن می‌باشد. بطوری که با شروع قاعدگی بعدی تخمک زنده نبوده و لقاح آن با اسپرم هم بسیار نادر می‌باشد. در صورت آمیزش در این هنگام، امکان تشکیل سلول تخم بسیار کم می‌باشد (17). در هر صورت، اگر بطور استثناء سلول تخمی که جنین ابتدائی می‌باشد، در این موقع تشکیل گردد، در آن صورت به دلیل وجود نواقص بسیار زیادی که تخمک پیر و مسن پیدا کرده است، در صورت لقاح قطعا موجب تشکیل جنینی ناقص و همراه با ناهنجاری‌های متنوع می‌شود.
پس جلوگیری از آمیزش در زمان قاعدگی از نظر علمی برای ممانعت از تشکیل جنین و نوزاد ناقص الخلقه امری کاملا عالمانه و منطبق بر اصول علمی و پزشکی می‌باشد (26)
پسیکولوژی قاعدگی- دوره قاعدگی برای زنان دوره‌ای تنفرآمیز می‌باشد. چراکه در بسیاری از زنان این دوره ممکن است با درد و برخی حالات روحی- روانی همراه گردد.
ص: 125
سردرد، درد کمر، کاهش یا افزایش فشار خون، بی‌اشتهائی، تهوع و استرس‌های گوناگون زن حائض را رنج می‌دهد (18). در برخی از زنان دوره مزبور با خونریزی شدید توأم بوده که کنترل و نظافت بدن برای زنان عذاب‌آور می‌باشد. همچنین به دلیل افت شدید هورمون‌های استروژنیک در خون، میل جنسی در زن بسیار پایین می‌آید و گاه همراه با دوری جستن از مرد و کناره‌گیری از وی همراه است (17). زن موجودی احساسی و با عاطفه شدید می‌باشد. از نظر روانی زن دوست دارد که همیشه خود را برای همسر خود به نمایش بگذارد و یا به عبارتی با آرایش چهره و پاکیزه نمودن بدن خود، سعی در جلب زوج خود می‌کند. این عمل برای زن نوعی ارضاء روحی و روانی نیز محسوب می‌شود.
زیرا زن همواره دوست دارد که طوری خود را در پیش دیگران، به خصوص همسر خود، بنمایاند که محبوب باشد و او را دوست بدارند. برخلاف این موارد، اگر زن تصور کند که کسی او را دوست نمی‌دارد به شدت از نظر روحی دچار آسیب می‌شود. حتی ممکن است به افسردگی نیز مبتلا گردد. دوره قاعدگی از جمله زمان‌هایی است که زن احساس می‌کند مورد دوست داشتن واقع نمی‌شود. او به دلیل کاهش میل جنسی از مرد خود نیز دوری می‌کند. بسیاری از زنان در این دوره دچار نوعی خستگی، عصبی شدن، پرخاشگری، عدم سازگاری و گاه منزوی بودن و گوشه‌گیری و افسردگی می‌شوند (27، 15). در زمان قاعدگی زن نیاز به استراحت و آرامش روحی روانی دارد. اگر زنی به اصرار همسر خود، مجبور به آمیزش با وی در دوره قاعدگی شود این زمان از بدترین و ناخوشایندترین لحظه های زندگی برای او محسوب می‌شود. بطوری که پشیمانی و احساس ارتکاب به گناه وی را به شدت آزار خواهد داد. لازم به ذکر است که هیچ حیوانی در دوره کاهش هورمون های استروژنیک خود مایل به جفت‌گیری نمی‌باشد و هرگز به جفت خود اجازه چنین
ص: 126
عملی را نمی‌دهد (14). از آنجا که دین مبین اسلام برای حقوق زن ارزش‌های زیادی قائل شده است و تاکید زیادی بر حفظ حرمت و کرامت زن می‌نماید در این خصوص هم جهت احترام به زنان و حفاظت از ارزش آنان دستور اکید بر حرمت آمیزش با آنان در زمان قاعدگی داده است تا روح و جسم زنان از صیانت بیشتری برخوردار شود. در واقع این حرمت، نوعی احترام به زن است چراکه بدن و روح او در این موقع دچار آسیب و آزردگی شده است. پس دستور قرآن کریم در خصوص حرمت مجامعت با زن حائض کاملا علمی و اخلاقی می‌باشد (12)
ص: 127

نتیجه‌گیری:

همان‌طوری که در بسیاری از آیات قرآن کریم دیده می‌شود، شارع حکیم برای زندگی سعادتمند انسان روش‌هایی را در نظر می‌گیرد که انسان در صورت به کار بستن آن دستورات، از زندگی شیرین و سعادتمند و حیات طیبه دنیوی بهره‌مند خواهد شد.
علاوه بر آن، خداوند حکیم در جهان آخرت انسان را به بهره‌مندی از اجر اخروی و پاداش نیکو بشارت می‌دهد. اگر در قرآن کریم امر به عملی و نهی از عمل دیگری شده است قطعا و بدون تردید برای آن دلائل منطقی زیادی وجود دارد. ممکن است بشر با استفاده از برخی از ابزارها مانند علم، بتواند پاسخی درخور قانع نمودن عقل خود برایش بیابد و ممکن است که با این قبیل ابزارها نتواند از عهده یافتن پاسخ برآید. در هر صورت، علت اصلی امر و نهی هر عملی به علم مطلق شارع حکیم برمی‌گردد که علم نسبی و موجز انسان برای درک آن کافی نمی‌باشد. آنچه در این مقال آمد، تنها اندکی از دانشی است که تاکنون بشر توانسته است برای علت حرمت از یکی از دستورات الهی پیدا کند. مطمئنا
ص: 128
دلایل قوی‌تر و جامع‌تری نیز برای آن وجود دارد که ممکن است بشر در آینده بدان دست پیدا کند. پس دستورات اکید الهی بر نهی از آمیزش با زنان حائض کاملا علمی و بر اساس آخرین یافته‌های پزشکی استوار می‌باشد. اکنون که در قرن بیست و یکم بسر می‌بریم شاید پاسخ به چنین سئوالی ساده و امری بدیهی بنظر برسد اما باید توجه نمود که این تاکید در ابتدای دوران بعثت پیامبر مکرم اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که با مردمی ناآشنا به علم و دانش مواجه بوده‌اند با چنین سبک و سیاقی، چقدر جالب و کارشناسانه صورت گرفته است.

منابع و مآخذ:

( (1). ادیب‌فر پرویز، میکروبشناسی پزشکی، 1383، چاپ هفتم، انتشارات نور دانش)
( (2). امامی مسعود، قارچ شناسی پزشکی، 1375، انتشارات دانشگاه تهران)
( (3). پیغامی ابراهیم، قارچ شناسی تکمیلی، 1376، انتشارات احرار تبریز)
( (4). حاجیا مسعود، میکروبشناسی پزشکی پایه (کالمن، المر)، 1379، انتشارات دانشجو)
( (5). خسروی علیرضا، قارچ شناسی پزشکی، 1370، انتشارات جهاد دانشگاهی)
( (6). خمینی حضرت امام روح اللّه، آیت اللّه محمد تقی بهجت، آیت اللّه میرزا جواد تبریزی، رساله توضیح المسائل (چهار مرجع)، 1380، انتشارات پیام محراب)
( (7). رضایی‌پور کار دوست ربابه، اصول ایمونولوژی پزشکی (تیزارد)، 1375، مرکز نشر اشارت)
ص: 129
( (8). سپهر شایسته، میکروبشناسی، 1381، مرکز نشر دانشگاهی)
( (9). مجدی شهرام، میکروبشناسی جاوتز، 1380، انتشارات اشارت)
( (10). ملک‌زاده فریدون، میکروبشناسی، 1381، انتشارات دانشگاه تهران)
( (11). ملک‌زاده فریدون، میکروبیولوژی عمومی، 1376، انتشارات عقیق)
( (12). نوری همدانی آیت اللّه حسین، رساله توضیح المسائل، چاپ یازدهم، موسسه مهدی موعود (عج)، صفحه 107- 95)
ص: 132

کدام مرد؟ کدام زن؟ رویکردی نو به آیات قرآن درباره اهداء اسپرم و رویان‌

اشاره

دکتر سید مهدی موحد ابطحی «1»

واژگان کلیدی:

اسلام، اخلاق زیستی، باروری مصنوعی، اهداء اسپرم، اهداء سلول تخم‌

مقدّمه:

عرضه روشهای جدید باروری مصنوعی و امکان بدست آوردن فرزند از مسیر غیر طبیعی و عرفی آن، نگرانی‌هایی را پیش روی جامعه انسانی و علم اخلاق پزشکی قرار داده است.
استفاده از سلول تخم یا اسپرم مرد بیگانه برای باردار شدن زنی که با دهنده اسپرم رابطه نکاح ندارد نیز از جمله این چالشهاست. هدف از این نوشتار، جست‌وجوی آیات قرآنی درباره این بوده که تکلیف جنسی هرزن و مرد مسلمان چیست، چه مرد یا زنی می‌توانند صاحب فرزند شوند، نوزاد فرزند کیست و حقوق او نسبت به پدر و مادر وی کدامند.

روش تحقیق:

در این مقاله با رجوع به آیات قرآن، قضایایی از کتاب خدا استخراج شده‌اند که می‌توانند در خروج از اختلاف آراء و فتاوای مجتهدین در موضوعات
______________________________
(1). مرکز پژوهشهای اسلامی- پزشکی بصیر، همکار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و مرکز تحقیقات علوم انسانی سلامت
ص: 133
باروری کمکی کمک نمایند.
بیست و چهار آیه از قرآن درباره آمیزش، زنا و فحشاء، نکاح، فرزنددار شدن زوجین، حفظ فرج، جعل الهی، خلقت انسان و موضوعات مرتبط استخراج و نتایج تدبر در آنها و استنباطهایی که با تفاسیر موجود مخالفتی نداشتند به کار گرفته شد.

دین الهی، تفقه، اجتهاد و اصول فقه‌

بر مراجع تقلیدی که سعی دارند به احکام شریعت اسلام فتوا دهند، و بر مجتهدین که به دنبال استنباط حکم الهی هستند لازم است که قبل از صدور هرگونه حکم فقهی یا فتوای دینی در موضوعات باروری مصنوعی، تعاریف و مفاهیم واژه‌های زیر را بازنگری کرده و به سوالات زیر پاسخ دهند:
اینکه دین خدا کدام است و آیا دین خدا می‌تواند چند تا شود؟ (مثال: آیا نسب می‌تواند هم محفوظ بماند و هم محفوظ نماند؟).
تفقه برای کشف شرایع اسلام است که به وسیله روشی به نام اجتهاد به احکام شرعی دست می‌یابند. گذشته از محدودیتهای ابزاری اجتهاد در تبیین دین الهی، هدف وسیله را توجیه نمی‌کند و ابزار نیز نمی‌تواند جانشین هدف شود. بنابراین اگر اصول فقه با کتاب خدا معارض شوند یا فهم از روایات و احادیث با کتاب خدا معارض باشند، در این صورت، نیاز به حکمیت و معیاری برای حل اختلاف بین فتاوای علما هست.

یافته‌ها:

اشاره

می‌دانیم که این آیات جزو آیات منسوخ نبوده و حجت بر همه هستند. درباره این که تکلیف جنسی هرزن و مرد مسلمان چیست، چه مرد یا زنی می‌توانند صاحب فرزند
ص: 134
شوند، نوزاد فرزند کیست و حقوق او نسبت به پدر و مادر وی کدامند آیات قرآنی دوازده دسته‌اند:

1. به هرگونه رابطه بین زوجین اجازه داده‌اند:

* آیات 223 سوره بقره: نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّی شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ همه مفسرین این آیه را تجویزی برای هر نوع رابطه بین زن و شوهر دانسته‌اند و برخی ترجیح وطی در قبل یا بچه‌دار شدن را از آن برداشت کرده‌اند.

2. حفظ فروج را برای مردان و زنان لازم دانسته‌اند:

* آیه 30 سوره نور: قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ
* این آیه عفت جنسی (حفظ عضو تناسلی از هرچه که حلال نیست) و چشم‌پوشی مردان و زنان را واجب دانسته است و هیچ استثنایی ندارد.
آیه 35 سوره احزاب: إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً
* خداوند مردان و زنان مسلمان و مومن را به صفت حفظ عفت جنسی و حفظ عضو تناسلی از هرچه که حلال نیست نام می‌برد.
* آیات 5 و 6 سوره مؤمنون (آیات 29 و 30 سوره معارج): وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ* إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ*
* این آیه تنها استثنای عفت جنسی و حفظ عضو تناسلی از هرچه که حلال نیست را فقط برای روابط زناشویی زن و شوهر و مالک و کنیز است.
ص: 135

3. آمیزش بدون نکاح را ممنوع کرده‌اند:

* آیه 7 سوره مؤمنون: فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ
* هرگونه استفاده از اعضاء تناسلی به غیر از روابط زناشویی نهی شده و تجاوز به حدود الهی دانسته شده است.
* آیه 31 سوره معارج: فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ
* هرگونه استفاده از اعضاء تناسلی به غیر از روابط زناشویی نهی شده و تجاوز به حدود الهی دانسته شده است.

4 و 5. زنا و شبیه به زنا را ممنوع کرده‌اند:

اشاره

* آیه 68 سوره فرقان: وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً
* آیه 12 سوره ممتحنه: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ
* آیه 32 سوره اسراء: وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبِیلًا
اینکه زنا چه گستره‌ای را شامل می‌شود، وطی به شبهه چه مصادیقی دارد و سوء استفاده جنسی چگونه تعریف می‌شود می‌تواند منظور شارع را در این آیات بهتر تبیین کند. با توجه به این آیه، هم زنا و هم عملی که نزدیک به آن باشد فاحشه و ساء سبیل نامیده شده است. فاحشه بودن و پیامد بد از علل حرمت هر عملی است. در زنا، لذت حیوانی و تولید نسل حاصل می‌شود بدون اینکه نکاح و رابطه زوجیت باشد. باروری مصنوعی با نطفه اجنبی نیز می‌تواند از مصادیق نزدیک شدن به زنا باشد زیرا منجر به تولید نسل بدون رابطه نکاح می‌شود. از طرف دیگر، ضرورتی برای حلال کردن حرام رسول اللّه وجود ندارد، زیرا امکان باروری مصنوعی به راه غیر زشت و غیر سوء (مثلا با ازدواج موقت)
ص: 136
وجود دارد و نمی‌توان راه سوء را توصیه کرد. البته اشاعه فحشاء حرام است اما معلوم نیست بتوان باروری با نطفه اجنبی را از مصادیق آن دانست.
همچنین، اگر باروری مصنوعی با نطفه‌های اجنبی نزدیک شدن به زنا محسوب شود بنابراین، جنین حاصل نمی‌تواند مصداق ذریه طیبه محسوب شود.

4. عمل زشت (آشکار یا پنهان) و گسترش آن را حرام کرده‌اند:

* انعام 151: قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ
* پیامبر بگو بیایید تا برای شما بازگویم آنچه را خدایتان تحریم کرده است: ... و نزدیک کارهای زشت نروید چه آشکار باشد چه پنهان.
* نور 19: إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ
* همانا برای کسانی که دوست دارند فحشاء و اعمال زشت را در میان مومنان رواج دهند عذابی سخت در دنیا و آخرت می‌باشد، و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.
* نور 21: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ
* ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از راه و رسم شیطان پیروی نکنید. هرکس که از راه و رسم شیطانی پیروی می‌کند پس (بداند) که او به فحشاء و منکرات و زشتی‌ها دستور می‌دهد.
فواحش در لغت به هرچه زشت و ناشایست باشد گفته می‌شود و اطلاق آیه هر گفتار و کردار زشت را شامل می‌شود. تحقق آثار زنا (که در فحشاء بودن زنا شکی نیست) و گسترش آنها از مصادیق شیوع فحشاست. چون باروری مصنوعی با نطفه اجنبی در باطن،
ص: 137
شباهتهایی به زنا دارد (منجر به اشاعه به هم خوردگی نسبها و محرمیت‌ها می‌شود) و زنا عمل فاحشه و زشتی است، پس این کار نیز شباهت به فحشاء دارد.

5. عملی که شبه‌ای در جواز آن باشد را مشمول موهبت الهی نمی‌دانند:

* شوراء 49 و 50: لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَخْلُقُ ما یَشاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ* أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ
* موهبت الهی بر عملی که شبه‌ای در حرمت یا اباحه آن وجود داشته باشد تعلق نمی‌گیرد و باروری مصنوعی با نطفه اجنبی مورد تحریم علمای بسیاری است. بنابراین، چنین عملی اگرچه برطبق قوانینی از خلقت انجام می‌پذیرد اما مشمول موهبت الهی نبوده و پسر یا دختر حاصل از فیوضاتی محروم خواهند بود.

6. ناپاکان را از پاکان جدا می‌کنند:

* نور 26: الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ أُولئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا یَقُولُونَ
* اگر نتوان باروری مصنوعی با نطفه‌های اجنبی را از مصادیق نسب ناپاک یا خبیث دانست، اما به یقین چنین فرزندانی از مصادیق پاک و طیب نیستند (زیرا حاصل عملی شرعی نمی‌باشند) و ناپاک کردن خلقت مولودی را نمی‌توان تجویز کرد. همچنین، این کار موجب از بین رفتن حق مولود برای داشتن خلقت و نسب پاک می‌گردد.

7. فرزند را محصول زوجین نکاح یافته می‌دانند:

* آیه 72 سوره نحل: وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنِینَ وَ حَفَدَةً وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ
* خداوند از نفس خودتان همسرانی را برای شما قرار داده است و فرزندان و
ص: 138
نوادگان را از همسرانتان برای شما قرار داده است.
علامه طباطبایی می‌گوید ماده" جعل" وقتی به کار می‌رود که در مسیر خلقت تبدیل و تغییری ایجاد شده است. بنابراین،" جعل" خداوند بوده که فرزند داشتن را منحصر به زوجین (والدین) کرده است وگرنه براساس" خلقت" امکان فرزند داشتن خارج از مسیر زوجین نیز وجود دارد (همانند باروری مصنوعی با نطفه اجنبی). بنابراین آنکه فرزند بخواهد بایستی رابطه زوجیت ایجاد کرده باشد و این هدف شارع است.

8. کتمان حقیقت بارداری را حرام دانسته‌اند:

* آیه 12 سوره ممتحنه: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَ
* بقره 228: وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحامِهِنَ
* زنان اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارند، نبایستی واقعیت آنچه که در شکمهایشان دارند را پنهان کنند.
اگر زنی به خداوند و روز رستاخیز ایمان داشته باشد و می‌داند که با نطفه اجنبی باردار شده نبایستی اجنبی بودن نطفه را پنهان کند. هم‌اکنون محرمانه بودن دهنده اسپرم یا دهنده تخمک توصیه می‌شود که با نص قرآن مخالفت دارد.

9. کتمان نسب حقیقی را حرام دانسته‌اند:

* احزاب 4 و 5: وَ ما جَعَلَ أَدْعِیاءَکُمْ أَبْناءَکُمْ ذلِکُمْ قَوْلُکُمْ بِأَفْواهِکُمْ وَ اللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ* ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ مَوالِیکُمْ وَ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ فِیما أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَ لکِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً
ص: 139
* این آیه به صراحت فرزندخواندگی و پدرخواندگی را باطل اعلام می‌کند.
بنابراین، مرد و زنی که با روشهای باروری مصنوعی از نطفه‌های غیر از خودشان فرزندی پیدا کنند نمی‌توانند چنین جنین یا نوزادی را فرزند خود بدانند یا به اسم خود ثبت کنند.

12. صله رحم (نسبت به والدین) را حق و تکلیف فرزند دانسته‌اند:

با توجه با این آیات، در باروری مصنوعی با نطفه اجنبی، صله رحم قطع شده و حقوق فرزند یا والدین ادا نمی‌شود:
* بقره 27: الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ
* قطع رحم از مصادیق این آیه است ازاین‌رو، پنهان داشتن صاحب نطفه اجنبی در باروری مصنوعی منجر به قطع رحم می‌شود.
* طور 21: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ
* تبعیت ذریه از ایمان والدین خود از جمله نعمتهایی است که خدا به مومنین اختصاص داده است. از طرف دیگر، معلوم نیست جنین حاصل از باروری مصنوعی با نطفه اجنبی از مصادیق ذریه‌ای باشد که از ایمان این والدین قراردادی تبعیت کرده و معلوم نیست که پدر و مادر قراردادی بتوانند مصداق چنین والدینی باشند. بنابراین، محروم کردن ذریه از چنین نعمتی (از طریق تولید جنین با نطفه‌هایی بدون رابطه نکاح بین‌دهنده و گیرنده) حقوق چنین نوزادی را (حق الناس) پایمال خواهد کرد.

نتیجه‌گیری:

درباره اینکه چه کسی می‌تواند صاحب فرزند شود، آیات قرآنی پنج دسته‌اند:
ص: 140
(1) آنهایی که آمیزش بدون نکاح را ممنوع کرده‌اند. (2) آنهایی که عملی شبیه به زنا را ممنوع کرده‌اند. (3) آنهایی که حفظ فروج را بر مردان و زنان لازم دانسته‌اند. (4) آنهایی که زنا را ممنوع کرده‌اند. (5) آنهایی که فرزند را محصول زوجین نکاح یافته می‌دانند.
حکم کلی موضوع تولید نسل مشخص است: این کار برای مزدوجین جائز و برای غیر مزدوجین حرام است. ازاین‌رو، جایی برای تعیین تکلیف مکلف نمی‌ماند.
برای به هم زدن انساب عقاب بیان شده و در باروری با نطفه اجنبی نسب به هم می‌خورد.
برای تولید نسل بدون ازدواج عقاب بیان شده و در باروری با نطفه اجنبی نسل جدیدی بوجود می‌آید و تکلیف مکلف را نمی‌توان با این اصل بیان کرد.
حکم کلی حفظ فروج و عفت جنسی مشخص است: حفظ آن بر هرزن و مرد (مجرد یا متاهل) واجب است.
اصل در مرد دهنده اسپرم، وجود رابطه نکاح با گیرنده است و اصل در زن پذیرنده اسپرم یا رویان حفظ فرج (مگر برای زوج) می‌باشد. به عبارتی دیگر، وجود رابطه زوجیت بین مرد صاحب اسپرم و زن صاحب تخمک یا زن صاحب رحم لازم است.
ص: 141

منابع و مآخذ:

( (1). قرآن کریم)
( (2). قانون مدنی. مصوب مجلس شورای اسلامی)
( (3). قانون مجازات اسلامی. مصوب مجلس شورای اسلامی)
( (4). عباسی محمود. مجموعه مقالات حقوق پزشکی. ج 2 حیان 1376)
( (5). پنس کرگوری‌ای. مجموعه کتابهای اخلاق پزشکی: موارد کلاسیک در اخلاق پزشکی. ج 2 ترجمه مرکز مطالعات اخلاق پزشکی وزارت بهداشت 1373)
( (6). مرکز مطالعات اخلاق پزشکی وزارت بهداشت. مجموعه مقالات اخلاق پزشکی:
مسائل مستحدثه. ج 5 1373)
( (7). عاملی شیخ حر. وسائل الشیعه. ج 15 ص 113 و 114 باب 2 و 4 و 15 ح 1 و باب 16 ح 1 و 2.)
( (8). مجلسی علامه محمد تقی. بحار الانوار. ج 41 ص)
( (9). طباطبایی محمد حسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ج 2 و 5 و 12 و 14 و 15 و 16 و 17 و 18 و 19 و 20) ( (10). کاتوزیان ناصر. حقوق خانواده. ج 2 تهران شرکت انتشارات 1375 ص 11 به بعد.)
( (11). یزدی محمد. باروریهای مصنوعی و حکم فقهی آن (1). مجله پزشکی قانونی.
1378 شماره هفدهم (مهر و آبان) ص 51 تا 62)
( (12). یزدی محمد. باروریهای مصنوعی و حکم فقهی آن (2). مجله پزشکی قانونی.
1378 شماره هفدهم (بهمن و اسفند) ص 55 تا 60)
ص: 142
( (13). حاتمی علی اصغر. لقاح مصنوعی از دیدگاه حقوقی. مجله دیدگاههای حقوقی.
ص 57 تا 73)
( (14). سبحانی جعفر، صافی، مرعشی. فصلنامه رهنمون شماره 2 و 3 سال 71 ص 219 به بعد)
( (15). موحد ابطحی سید مهدی. مادر جایگزین و راههای مادر شدن: رویکردی نو به ایات قرآنی. در: رحم جایگزین. سمت و ابن سینا، تهران 1386 صص 139- 153)
( (16). جمعی از نویسندگان. روشهای نوین تولید مثل انسانی از دیدگاه فقه و حقوق.
سمت و ابن سینا، تهران 1382)
( (17). جمعی از نویسندگان. اهدای گامت و جنین در ناباروری. سمت و ابن سینا، تهران 1385)
ص: 144

بهداشت زناشوئی و مسائل جنسی از دیدگاه قرآن و طبّ‌

اشاره

مجید دانشگر «1»

چکیده:

از آنجائی‌که در دین مبین اسلام تاکیدات زیادی بر آئین همسرداری و زندگی زناشوئی شده است، اما با این حال هنوز تعداد بسیاری از انسانها اعم از مسلمان و غیر مسلمان با آئین همسرداری آشنایی ندارند. یکی از مهمترین بخش‌های زندگی زناشوئی مربوط به روابط جنسی زوجین می‌باشد، رابطه‌ای که آشنایی با آن می‌تواند به حل بسیاری از مشکلات جسمی و روحی ختم گردد و بی‌توجهی به آن منجر به بروز بسیاری از بیماریهای جسمی و روحی. ازاین‌رو پژوهشگر سعی دارد تا برای اثبات علمی بودن اعجاز قرآن به بررسی نقش بهداشت در روابط جنسی زندگی زناشوئی از دیدگاه قرآن و طب (پزشکی) بپردازد.
همچنین در پایان، این مقاله بنا بر مسائل ذکر شده در بخش روابط جنسی زوجین، با دیدگاهی کاملا علمی به بررسی دلایل نهی اکید قرآن از فحشاء که شامل زنا و لواط می‌باشد می‌پردازد.

واژگان کلیدی:

بهداشت فردی، بهداشت زناشوئی، روابط جنسی، قرآن، طب
______________________________
(1). کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث.
ص: 145

مقدمه:

از آغاز زندگی انسان روی این سیاره، انسان همیشه به دنبال پی بردن به رموز طبیعت، جایگاهش در برنامه خلقت و هدف از خود و زندگی‌اش بوده است. در این کنجکاوی و جویش برای کشف حقیقت، پس از قرن‌ها و عبور تمدن‌های متنوع که پدید آمدند، دین زندگی انسان را شکل و تا حد زیادی رشته تاریخ را معین کرد. مادامیکه بعضی از ادیان، توحیدی بوده و کتاب‌های آنها از جانب پروردگار الهام شده است، و بعضی از ادیان به طور کامل به تجربه انسان اکتفا کرده‌اند. قرآن کریم، منبع اصلی ایمان و عقیده اسلامی، کتابی است که مسلمانان به آن ایمان دارند و بر این باورند که این کتاب منشاء کاملا وحیانی دارد. مسلمانان بر این باور نیز می‌باشند که این کتاب حاوی مطالبی است که تمام انسانها را در هر دوره زمانی خاصی شامل می‌شود و هدایت می‌کند. وجود علوم مختلف همچون بیولوژی، ژئولوژی، طب و دیگر علوم مطلبی است که بزرگان عالم آن را کشف نموده و از آن بهره برده‌اند.
عنوان بهداشت فردی می‌تواند پیش‌نیاز مناسبی برای بررسی مبحث بهداشت زناشویی و مسائل جنسی باشد؛ موضوعی که یکی از امور مشکل‌ساز و پرمخاطره زندگی انسان است و بزرگانی چون دکتر نوری که بسیار از ایشان به خاطر تالیفاتشان در حوزه بهداشت و دین سپاسگزارم به آن پرداخته‌اند، و بی‌توجهی به آن زیان‌باری‌های بسیاری را به دنبال دارد در حالی که رهنمودهای الهی می‌تواند بروز این عوارض را به سادگی برایش پیشگیری کند. این مسائل در دو زمینه به نحو زیر مطرح می‌شود: اول: ممانعت از آمیزش با زنان حائض و ذکر برخی از دلائل علمی بهداشتی آن و دوم: تحریم و نهی اکید قرآن از فحشاء و گزاره‌های آن چون زنا و لواط می‌باشد.
ص: 146
با یک بررسی کلی در قرآن، آیات فراوانی موارد دو لفظ «طیب» (49 مورد) و طهر (31 مورد) «1» با اشتقاق‌های مختلف آنها که هر مورد آن به نحوی در زندگی انسان نمود می‌یابد خود می‌تواند به روشنی اهمیت پاکی و پاکیزگی را به عنوان یک عامل موافق با فطرت سالم گویا شود و در تأمین نیازهای دین و دنیای انسان و حفظ سلامتش کارساز گردد به نحوی که می‌بینیم در دیدگاه قرآن اهمیت پاکی چنان است که به غیر از پاکیزگان، لمس و دست زدن به کلام الهی برای کسی جایز نبوده و ناپاکان از این کار نهی شده‌اند: لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ «2» و در زمینه‌های مختلف زندگی نیز یکی از ویژگی‌های اصلی گزینش غذا لباس و مسکن که مورد توجه قرآن قرار گرفته پاکی و نظافت است: همان گونه که خداوند از همان آغاز بعثت، رسول اکرمش را پس از فراخوانی به تکبیر مقاوم ربوبی با بیان: وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ* وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ «3» به پاکیزه بودن لباسش امر و از ناپاکی‌ها ظاهری و باطنی او را نهی فرموده است تا موجود مقدسش از هر نظر برای مردم اسوه حسنه باشد. در همین راستا نیز می‌بینیم که قرآن مقدمه ادای فریضه نماز قرار گرفتن در برابر خداوند و سخن گفتن و نیایش او را منوط به داشتن وضو، غسل یا تیمم کرده است که این خود به روشنی می‌تواند نقشی مؤثر در امر تامین نظافت و بهداشت فردی انسان داشته و علاوه بر جنبه عبادی و معنویش در حفظ سلامت او نیز کارساز باشد. همان گونه که در انتهای آیه یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ «4»، مردم را متوجه نتیجه و هدف آن کرده و فرموده است: یعنی خداوند
______________________________
(1). راغب اصفهانی، مفردات، پایگاه علمی دانشگاه قم
(2). واقعه (56)، آیه 79
(3). مدثر (74)، آیات 4 و 5
(4). مائده (5)، آیه 6
ص: 147
نمی‌خواهد برای شما دشواری قرار دهد بلکه می‌خواهد شما را پاکیزه بدارد و نعمتش را بر شما تمام کند باشد که سپاس بگذارید و در این گذر اگر امر استحباب مسواک زدن قبل از وضو و استنشاق آب را نیز به عنوان مقدمه این کار واجب در نظر بگیریم صرف‌نظر از بعد عبادیش می‌بینیم اجرای این برنامه به دفعات پنج یا حد اقل سه بار در شبانه‌روز چگونه می‌تواند به میزان گسترده و فراگیری بهداشت جسمی و دهان را تامین نماید و ضمن این فریضه عبادی نظام‌دار، مردم را از نعمت سلامت جسمانی نیز برخوردار کند و این در حالی که در اسلام ضرورت غسل یا شستن تمام بدن چه به صورت واجب یا مستحب برای زن و مرد بسیار مورد تأکید بوده و به عنوان یک عبادت در آیات مختلف توصیه شده است «1» و امروز علاوه بر جنبه‌های عبادی فریضه غسل، از نظر بهداشتی هم فوائد بسیار آن از جمله تحریک رشته‌های اعصاب خودکار و ارادی، تأمین سلامت پوست، بهبود وضعیت جریان خون، باز شدن منافذ عرق، بهبود تنفس پوستی، تعریق و برقراری نظام هماهنگ سیستم‌های مختلف بدن بر هیچ صاحب‌نظری پوشیده نیست.

الف) بهداشت زناشویی در قرآن:

اشاره

خدایی که در هر موردی سخنی را ذکر نموده از آفرینش بشری با این آیه:" آیا کافران ندیدند که آسمان‌ها و زمین به هم متصل بودند (مثل یک واحد خلقت)، ما آنها را بشکافتیم؟، از آب هر چیز را زنده گردانیدیم چرا باز به خدا ایمان نمی‌آورند؟" «2» مطمئنا پیرامون اساسی‌ترین و همچنین مهمترین مسائل زندگی بشر و حتی در مورد بهداشت مسائل جنسی دستورات و رهنمودهایی را بیان نموده است.
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 222 و مائده (5)، آیه 6
(2). انبیاء (21)، آیه 30
ص: 148
قرآن کریم در این بین ابتدا به الف) کناره‌گیری و منع آمیزش با زنان حائض پرداخته است: دین اسلام برخورد با زنان مبتلا به عادت ماهانه را در حدی معتدل برای مسلمانان مورد توجه قرار داده است. چون در سوره بقره می‌خوانیم که: وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذیً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ «1» و از تو درباره حیض می‌پرسند بگو آن مایه رنج است پس در مدت حیض از زنان کناره بگیرید و با آنان نزدیکی نکنید تا پاک شوند و چون پاکیزه شدند (و غسل کردند) آن‌گونه که خداوند به شما فرموده است با آنان بیامیزید که خداوند آمرزش‌خواهان و پاکیزگان را دوست دارد. لازم به ذکر است که چون برای این آیه در تفاسیر موجود، مسائل علمی و علل هورمونی این پدیده طبیعی به خوبی نموده نشده است «2» لذا در اینجا قسمتی کوتاه از نکات اصلی آن ذکر می‌شود تا از دیدگاه طبی نیز به موضوع توجه نسبی شده باشد.
از نظر علمی اگر بخواهیم مروری بسیار سطحی نسبت به پریود و قاعدگی یا مسأله حیض داشته باشیم باید ابتدا نگاهی گذرا به مقدمات فیزیولوژی عصبی و هورمونی دستگاه تناسلی زنانه بیافکنیم (با الهام از بهداشت در قرآن، دکتر محمد رضا نوری) می‌دانیم هورمون‌ها موادی هستند که از غدد مترشحه درون‌ریز به داخل جریان خون ترشح می‌شوند تا واکنش‌های مختلف و خاصی را در نواحی دور از محل ترشح خود ایجاد کنند. به همین نحو نرون‌ها و مجموعه اعصاب نیز ساختارهای بسیار ظریف و پیچیده‌ای را در بر می‌گیرند که ضمن انتقال تحریکات و پیام‌های عصبی موادی را نیز به داخل سیستم عروقی
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 222
(2). دکتر نوری، بهداشت در قرآن، واقفی، 1385 و دکتر اصفهانی، اعجاز علمی قرآن (1)، نشر معارف، قم، 1382
ص: 149
ترشح می‌کنند تا مانند هورمون‌ها عملکردهای خاصی را موجب شوند لذا دو سیستم فوق ارتباط نزدیکی به رحم داشته و در زمینه‌های مختلف از جمله سیکل قاعدگی به طریق بازخوردی «1» یا پس‌خوراند هورمونی بر روی بافت عصبی نحوه واکنش‌های سیستم اعصاب مرکزی را تنظیم می‌نمایند «2».

[منشا قاعدگی از سه غده درون‌ریز اصلی

اشاره

در فیزیولوژی قاعدگی از سه غده درون‌ریز اصلی ناشی می‌شود:

1- هیپوتالاموس:

هیپوتالاموس، قسمت شکمی دیانسفال یا مغز واسطه‌ای است که زیر تالاموس قرار داشته و قسمتی از دیواره‌های طرفی بطن سوم را تشکیل می‌دهد ولی عملا اجزایی که کف بطن سوم را تشکیل می‌دهند نیز جزو این ناحیه به حساب می‌آیند. زیرا تمامی آنها دارای عمل مشابه هستند. در ضخامت هیپوتالاموس، هسته‌های متعددی قرار دارند که مربوط به دستگاه خودمختار بدن هستند. این غده را باید از نظر سیستم عصبی آغازگر امر پریود(period) دانست. این غده مجموعه است که در قاعده مغز قرار دارد و ضمن ارتباط زیادی که با سایر نواحی مغز دارد با غده مهم دیگری به نام هیپوفیز به نحو دو سویه یا بازخوردی در ارتباط است. هیپوتالاموس را که می‌توان محرک و منشاء تولید تمام هورمون‌های هیپوفیز دانست با تراوش هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها موجب ترشح آنها یعنی‌LH وFSH شده و به این ترتیب دخالت هیپوفیز را در امر فعال شدن تخمدان‌ها و دستگاه تولید مثل زنانه اعمال و تنظیم می‌نماید. «3»
______________________________
(1).Feedback
(2).
Baker, Sex Hormone, Fertil, Sterli, 1891, Nouri, Health in the Qur'an, Vaghefi, 5831.,
امامی میبدی، محمد علی؛ آناتومی، تهران، سماط، 1382، چاپ ششم، ص 160
(3).
Nouri, Health in the Qur'an, Ofogh, 5831, Baker, Sex Hormone, Fertil, Sterli, 1891. ص: 150

2- هیپوفیز:

مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌2 199
غده هیپوفیز با اینکه چندان بزرگتر از یک نخود فرنگی نیست، مهمترین بخش سیستم درون‌ریز به شمار می‌رود. این اندام گاها" غده اصلی" نامیده می‌شود، چون هورمون‌هایی را تولید می‌کند که غدد درون‌ریز دیگر را کنترل می‌کنند. تولید و ترشح هورمون‌های هیپوفیز می‌تواند تحت تاثیر عوامل مختلفی مثل احساسات و تغییرات فصلی قرار گیرد. برای انجام این کار، هیپوتالاموس، اطلاعاتی را که توسط مغز داده می‌شود (مثل دمای محیط، الگوهای قرارگیری در معرض نور، و احساسات) را به هیپوفیز می‌فرستد.
به‌هرحال هیپوفیز یکی دیگر از غده‌های مؤثر در جریان‌دهی سیکل قاعدگی زنانه، غده هیپوفیز است. این غده دارای سه قسمت قدامی، میانی و خلفی است که قسمت خلفی آن استطاله‌ای از هیپوتالاموس بوده و از نظر ساختمانی بخش عصبی هیپوفیز را تشکیل می‌دهد و دارای دو نوع هورمون محرک برای ترشحات تخمدان‌ها است که یکی از آنها مربوط به ترشح فولیکولین از قسمت‌های فولیکولر می‌باشد و به نام هرمون محرک فولیکول یا
FSH
نامگذاری شده و دیگری مربوط به ترشح هورمون مربوط به جسم زرد بوده که آن را هورمون‌LH می‌نامند.

3- تخمدان‌ها «1»:

دو غده تخم‌مرغ شکل که در دو طرف رحم قرار گرفته‌اند و از طریق لوله فالوپ به یکدیگر متصل شده‌اند. سومین عضو اساسی در سیستم خلقتی زن که در حد محوری عهده‌دار اساس جنسیت اوست تخمدان‌ها می‌باشد. تخمدان‌ها به طور قرینه هریک در طرفی از قاعده رحم در حفره تخمدانی قرار دارند که از بدو تولد در ساختمان بافت استرومایی متراکم و زیر کپسولی آن تعداد زیادی فولیکول اولیه به صورت مجموعه‌های سلولی وجود دارد. این سلول‌ها از اعقاب اووسیت‌ها یا سلول‌های جنسی
______________________________
(1).Ovaries
ص: 151
اولیه بوده که در زمان ولادت نوزاد دختر، به تعداد 1- 2 میلیون در تخمدان باقی می‌مانند و تا زمان بلوغ رقم آنها به 300 هزار کاهش می‌یابد و در نهایت 400 تا 500 عدد آنها به مرحله تخمک‌گذاری می‌رسند این سلول‌ها در انسان پس از تولد، دیگر تقسیم میتوزی نداشته و وارد مرحله استراحت دیپلوتن تقسیم میتوزی می‌شوند و تا زمان تخمک‌گذاری در همین مرحله باقی می‌مانند و به صورت یک لایه متشکل از 8 تا 10 سلول گرانولوزا اووگونی یا تخمک را احاطه می‌کنند. به این ترتیب در آغاز هر سیکل تعداد 12 تا 15 فولیکول از فولیکول‌های اولیه زیر کپسولی که هریک دارای تخمکی نارس هستند بزرگ شده و حفره‌ای در اطراف تخمک ایجاد می‌کنند. در انسان یکی از فولیکول‌ها در یکی از تخمدان‌ها حوالی روز ششم سیکل قاعدگی شروع به رشد سریع کرده و به فولیکول غالب تبدیل می‌شود و فولیکول‌های دیگر پژمرده و خاموش می‌گردند که شاید توانایی فولیکول غالب مربوط به ترشح استروژن درون خودش به عنوان عاملی برای پیروزی او بر دیگر فولیکول‌ها بوده باشد. «1»
فولیکول موفق، اتساع بافته پاره می‌شود و تخمک به درون حفره شکمی می‌افتد و این جریان را فرآیند تخمک‌گذاری می‌گویند. این تخم به وسیله زوائد شرابه‌ای لوله رحمی برداشته شده پس از 3 تا 5 روز به داخل رحم منتقل می‌گردد که اگر باروری صورت نگیرد تخمک پلاسیده از طریق واژن خارج می‌شود. سیکل قاعدگی طبیعی را در انسان می‌توان براساس عضو درگیر عمل، به دو بخش سیکل تخمدانی و سیکل رحمی تقسیم کرد. سیکل تخمدانی را نیز می‌توان در دو مرحله فولیکولر و لوتئال بررسی نمود همان گونه
______________________________
(1).
Nouri, Health in the Qur'an, Vaghefi, 5831, Baker, Sex Hormone, Fertil, Sterli, 1891 ص: 152
که سیکل رحمی نیز شامل دو مرحله پرولیفراتیو یا رویشی و ترشحی یا ریزشی می‌شود «1»، که در اینجا به علت محدودیتهای ویژه تنها به نام آنها اکتفا می‌شود. اما از نظر بهداشتی با مروری اجمالی به وضعیت دستگاه زنانه در جریان پریود به روشنی می‌توان حکمت بهداشتی منع آمیزش با زنان حائض را دریافت «2» به این معنا که:
1- در شرایط طبیعی و زمان غیر پریود می‌بینیم محیط داخلی مهبل به وسیله ترشحات مخاطی نرم و تا حد زیادی آسیب‌ناپذیر است و به علت بالا بودن مقدار استروژن و وجود اسید لاکتیک این محیط وضعیت اسیدی داشته و در نتیجه رشد و تکثیر میکروبی را مشکل می‌کند.
2- در مرحله پریود بر اثر کاهش استروژن و پروژسترون و به علت ریزش بافت مخاطی رحم و آسیب‌پذیر شدن آن امکان رشد و تکثیر میکروب در این قسمت فراهم بوده و برای ابتلاء به عفونت، محیط مناسبی می‌باشد لذا مباشرت در این دوره می‌تواند زمینه‌ساز آلودگی و ابتلاء به عفونت شود.
3- در زمان پریود وضعیت التهابی درون مهبل و کاهش هورمون‌های جنسی موجب انقباض عضلات این ناحیه شده و حالت شلی این عضلات که سبب سهولت و بی‌درد بودن عمل مقاربت در وضعیت عادی می‌شود کاهش می‌یابد و در نتیجه، «نزدیکی»، در این مرحله برای زن دردناک و ناخوشایند خواهد بود.
4- کاهش هورمون‌های جنسی موجب کاهش ترشحات مهبلی شده،
PH
محیط داخلی
______________________________
(1).
Jurkowski, Ovarian Hormone, Appl. Physiol, 8791, P: 651 - 461. Nouri, Health in the Qur'an, Vaghefi, 5831, Baker, Sex Hormone, Fertil, Sterli, 1891.
(2).
all comes from Nouri, Health in the Qura'n, Vaghefi Publication, 5991, P: 263 - 073 Rebecca A. Clark, A Woman's Guide to Living with HIV Infection, A Johns Hopkions Press Health Book, 7002, P: 58 - 39. ص: 153
آن را که در شرایط عادی حالت اسیدی دارد قلیایی می‌کند و در نتیجه اگر در این وضعیت مقاربتی صورت گیرد امکان عبور و رشد میکروب از واژن افزایش می‌یابد.
5- چون استروژن محرک مهمی برای میل جنسی زن است و در مرحله پریود میزان آن در خون کاهش می‌یابد لذا تمایل زن نیز از نظر روانی و فیزیولوژی به مقاربت خیلی کم و حتی با تنفر همراه می‌شود و آن را برای خود امری نامطلوب می‌داند لذا می‌بینیم که خداوند نیز مردان را مورد خطاب قرار داده و آنها را از نزدیکی با زنان منع کرده است که در غیر این صورت به علت، ناهماهنگی و بی‌میلی زن گاهی ممکن است پی‌آمدهای عاطفی زیان‌باری را برای دو طرف ایجاد کند «1».
6- چون در مرحله پریود دستگاه تناسلی زن دچار احتقان عروقی است لذا مقاربت می‌تواند میزان خون‌ریزی ماهانه را نیز افزایش دهد.
7- در موقع قاعدگی محل مقاربت به علت خون‌ریزی کثیف و بدبو می‌باشد لذا تماس جنسی از نظر روانی نیز برای هر دو ناخوش‌آیند خواهد شد.
8- علاوه بر این مشکلات فیزیولوژیکی، تقویت نفس و صبوری مرد نسبت به اطفاء شهوات خود نیز یکی دیگر از حکمت‌های این امر می‌باشد «2».
با این‌همه مسلما می‌توان گفت که مسائل و عوارض مذکور را باید بخشی از اسرار این دستور دانست و نه علت غائی و تمامی آن. چون ممکن است در این مورد مصالح یا مفاسد دیگری نیز وجود داشته باشد لذا در این مرحله می‌بینیم که عبادت‌های تعطیلی‌ناپذیر مثل نماز و روزه برای زنان حائض منع شده است و حتی اگر آنها برای هر نماز بدن خود را با
______________________________
(1). در این قسمت آموزش‌های بیشتری باید به زوجین، بویژه مردان داده شود.
(2).
All comments comes from, Nouri, Health in the Qur'an, Vaghefi ص: 154
غسل تطهیر کنند نماز آنها باطل خواهد بود «1». بنابراین می‌بینیم که در آیه مربوطه به حیض «2» چگونه با توجه به تمام ابعاد قضیه جامع‌ترین، علمی‌ترین، بهداشتی‌ترین رهنمودها به مردم داده شده است و ضمنا بر همه رفتارها یا برخوردهای افراط و تفریطی که در اقوام و اعصار مختلف قبل از اسلام در این زمینه جاری بوده مهر باطل زده است. به نحوی که نه طرد زنان حائض و دوری مطلق از آنان را که در قوم یهود و برخی از اعراب زمان جاهلیت معمول بود جایز شمرده و نه بی‌توجهی مسیحیان را نسبت به آمیزش با این زنان مجاز دانسته است بلکه براساس یک منطق معتدل و معقول مسلمانان را در این مورد پاسخ‌گو شده است به نحوی که اگر از دیدگاه علمی و اخلاقی مفاد این آیه را منصفانه بررسی کنیم آن را دستوری همه‌جانبه مناسب می‌یابیم که می‌تواند برای حفظ بهداشت و سلامت جسم و روان مرد و زن مؤثر و کارساز باشد.

ب) نهی اکید قرآن از فحشاء (گزاره‌های لواط و زنا)

اولین آیه‌ای که زنا را به طور مستقیم و از مقابل هدف قرار داده است آیه 32 سوره اسراء می‌باشد که خداوند می‌فرماید: وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبِیلًا و به زنا نزدیک نشوید که آن ناشایستگی و ناپسند است. دوم تعبیر «فاحشه» که بیانگر آشکاری این گناه است و سوم عبارت «و ساء سبیلا» نیز مبین آن است که این کار می‌تواند عوارض زیان‌باری را به دنبال داشته و راه مفاسد دیگری را هم برای انسان بگشاید «3».
آیه‌ای دیگر که مسئله زنا را نه از روبرو بلکه از پشت نشانه رفته است و در آن زناکاران را از زمره بندگان خدا خارج کرده و درخور مجازات دانسته چنین می‌فرماید که: وَ الَّذِینَ
______________________________
(1). امام خمینی (ره)، رساله احکام
(2). بقره (2)، آیه 222
(3). آیت اللّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد 2، و دکتر نوری، بهداشت در قرآن، واقفی
ص: 155
لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَ لا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً «1» و کسانی در جنب خداوند خدای دیگری را نمی‌پرستند و هیچ‌کس را که خداوند (کشتنش) را حرام کرده جز به حق نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند و هرکس چنین کند (عقوبت) گناه خواهد دید. که چون در آیات قبل از این آیه از جمله صفات «عباد الرحمن» را پاکدامنی و ... برده بوده لذا در این آیه با مشخص کردن آلودگی (زنا) دامن بندگان خدا را از لوث این گناه پاک می‌شمارد. همچنین امام صادق علیه السّلام در ثواب الاعمال می‌فرماید: سخت‌ترین مردم از جهت عذاب در قیامت زناکارانند همچنین از پیامبر در میزان الحکمه ذکر شده است: اگر کسی با زنی که شوهر دارد، زنا و فساد کند در روز قیامت از آلت تناسلی زن و مرد چرک و خون‌آبه متعفّنی جوشان خواهد بود که تا 500 سال اهل جهنم از بوی بد آن در عذاب و رنج هستند، اینان شدیدترین عذاب را متحمل می‌شوند. خدا با آنها سخن نمی‌گوید و آن‌ها را از گناه پاکیزه نمی‌کند و برای آنها شدیدترین عذاب‌ها را مهیا کرده است
بالاخره در آیه 2 و 3 سوره نور برخورد جدی و قاطعانه با زناکاران را به صورت حکم مجازات عاملان آن صادر کرده و اجرای آن را به دور از هرگونه احساس و رافتی لازم شمرده و به منظور عبرت مردم انجام حکم را در ملاء عام و در حضور جمعی از مومنان واجب کرده است: الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْکُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لْیَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* الزَّانِی لا یَنْکِحُ إِلَّا زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ زن و مرد زناکار را به هریک از آنان یک‌صد تازیانه بزنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان
______________________________
(1). فرقان (25)، آیه 68
ص: 156
دارید در دین الهی در حق آنها دچار ترحم نشوید و گروهی از مومنان در صحنه عذاب کشیدن آنان حاضر باشند. مرد زناکار نباید جز با زن زناکار یا زن مشرک ازدواج کند و این کار بر مومنان حرام گردیده است «1». این روابط جنسی نامشروع از نظر اخلاقی حیثیت انسان را که مستلزم نظم و قانون‌مندی است دچار آسیب و زوال می‌کند و از نظر اجتماعی حرمت و قداست خانواده را می‌شکند و از نظر بهداشتی زمینه‌ساز ابتلاء و آلودگی به بیماری‌های آمیزشی خواهد شد که انواع سابقه‌دار و شایع آن سوزاک و سفلیس بوده و گونه‌های غیر شایع دیگری نیز گاه‌وبیگاه بر آن مزید می‌شود و اخیرا عارضه «ایدز» «2» به عنوان پرمخاطره‌ترین آنها رخ نموده است. بیماری یا بلائی که گرچه کمتر از ربع قرن از بروزش نگذشته است ولی ارقام فزاینده موارد ابتلاء و گسترش روزافزون منطقه‌ای آن دلیلی است در بی‌ثمر بودن تلاش‌های همه‌جانبه طبی برای کنترل دامنه پیشرفتش چون این کوشش، تاکنون به جایی نرسیده و دانش طب نیز در برابر درمان موثر آن عاجز مانده است در حالی که می‌بینیم رهنمودهای قرآنی چگونه از طریق «بهداشت اولیه» بروز چنین عوارضی را پیشگیری کرده است.
این دستورات شامل مسائل زیر است:
الف) وجوب حجاب برای زنان؛ خدا در سوره احزاب می‌فرماید: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً «3» ای پیامبر به همسرانت، دخترانت و زنان بگو پوشش‌های خود را فروتر گیرند. یا «وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ ...» و زنان روسری
______________________________
(1). مهدی الهی قمشه‌ای، ترجمه قرآن مجید، دکتر نوری، بهداشت در قرآن، واقفی
(2).HIV :Human Immunodeficiency Virus .
(3). احزاب (33)، آیه 59
ص: 157
هایشان را بر گریبان بیندازند و زینت خویش را آشکار نسازند «1» و یا در آیه ... وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی ... «2» می‌فرماید: و مانند زینت‌نمایی زمان جاهلیت پیشین زینت نمایی نکنند. در آیه 32 این سوره (احزاب) نیز می‌فرماید: فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ پس در سخن نرمی نکنند. نیز در 31 سوره نور می‌فرماید: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَ و به زنان مؤمنه بگو دیدگانشان را فروگذارند.
ب) نهی مردان و زنان از نگاه غرض‌آلود به نامحرمان که در آیه 29 و 30 سوره نور به آن اشاره شده است «3».
ج) بیان امر ازدواج که در بعضی از آیات قرآن (21 سوره روم و 27 نخل و ...) آمده است و باید براساس سنخیت در ایمان و اخلاق در آیات 221 بقره و 5 مائده و یا کفائت که امام صادق علیه السّلام فرمود: «المومنون بعضهم اکفاء بعض» «4» صورت گیرد و نسبت به ضرورت آن نیز پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرماید: «در اسلام هیچ بنیانی نزد خدا محبوب‌تر از ازدواج نیست» «5» چون تشکیل خانواده بنای محبت و ایجاد نسل است. و بالاخره به مسلمانانی هم که قادر به ازدواج نیستند توصیه به رعایت حفظ عفاف و پاکدامنی شده است تا اینکه خداوند با فضل خود برای آنها گشایشی و بی‌نیازی فراهم سازد: «و کسانی که امکانات زناشویی نمی‌یابند پاکدامنی ورزند تا اینکه خداوند از بخشش خود توانگرشان سازد» «6».
______________________________
(1). نور (24)، آیه 31
(2). احزاب (33)، آیه 33
(3). آیت اللّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد 3
(4). روضه الیقین، جلد 8
(5). روضه الیقین، جلد 8
(6). نور (24)، آیه 33
ص: 158
اما یکی از ناپسندترین انواع فحشاء یا همجنس‌بازی «1» موضوعی است که امروزه یکی از عوارض زیان‌بارش به صورت بیماری «ایدز» بروز کرده هرچند این بیماری هم از راه تماس جنسی با زنان و هم مردان منتقل می‌شود ولی همجنس‌بازی هم یکی از راههای بروز این بیماری در اشخاص می‌باشد «2» که به اثبات رسیده است و به عنوان مرضی تهدید کننده سلامت مردم جهان، مورد توجه محافل بهداشتی قرار گرفته است در حالی که بیش از چهارده قرن پیش قرآن با برخورد بسیار تند و شیوه درمانی بنیادی‌اش سرنوشت قوم مبتلا با آن را برای عبرت آیندگان نقل کرده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: و لوط را فرستادیم که به قومش گفت آیا دیده و دانسته مرتکب عمل ناشایستی می‌شوید* آیا شما از روی شهوت با مردان به جای زنان می‌آمیزید آری شما قوم نادانید «3». سپس در آیه 80 و 81 سوره اعراف تقریبا همین معنا را به عنوان انذاری از لوط پیامبر بر قومش می‌بینیم که آنها را به علت خارج شدن از دایره فطرت انسانی و بدعت‌گذار عمل زشت هم‌جنس گرایی به سختی نکوهش کرده و افرادی مسرف و منحرف خوانده است. همچنین آیاتی می‌بینیم که لوط پیامبر با ذکر یکی از اثرات زیانبار اجتماعی این عمل بی‌سابقه و ناشایست پی‌آمد ناهنجار آن را که گسستگی در جریان تولید نسل و پیوندهای طبیعی است بر ایشان بازگو کرده می‌فرماید «4». آیا شما با مردان می‌آمیزید و راه پیوند طبیعی را می‌برید و در
______________________________
(1).Homogeneous
(2). فرد آلوده به ویروس ایدز، چه مرد و چه زن به طرق مختلف می‌تواند فرد دیگری را آلوده کند، بیماری مذکور از راه خون، تماس جنسی، جفت (مادر) قابل انتقال است. بنابراین ممکن است از راه وسایل آلوده دندانپزشکی، تزریق، خون آلوده نیز منتقل گردد
(3). نمل (27)، آیات 54 و 55
(4). دکتر نوری، بهداشت در قرآن، واقفی، ترجمه مجله جنسیت، بامبرگ، آلمان.
ص: 159
محفلتان مرتکب زشت‌کاری می‌شوید «1» و باز هم در آیات 165 و 166 سوره شعراء می‌خوانیم که لوط پیامبر با انگیزش عواطف و بیدار کردن فطرت طبیعی قوم خود آنها را یادآوری می‌کند که: آیا از میان مردم جهان با مردان می‌آمیزید و همسرانتان را که پروردگار برای شما آفریده است رها می‌کنید، شما واقعا قومی تجاوزکار هستید. و در آیه 77 سوره هود برای نشان دادن شدت علاقه و دلبستگی آنان به عمل زشت خود به ذکر شمه‌ای از صحنه آمدن فرشتگان عذاب و کنش و واکنش‌های حضرت لوط با قوم تجاوزکارش پرداخته و رفتار آنان را بیشتر به نمود آورده است و آنان را مستوجب عذابی که در حد زشتی اعمالشان بوده دانسته است. عذابی که در آیات 32 تا 37 سوره ذاریات به آن اشاره شده است که چگونه بر سر هر مسرف هم‌جنس‌بازی از قوم لوط سنگواره‌ای نشان‌دار فرود می‌آید و او را هلاک می‌کند و همین معنا به تفضیل بیشتر در آیات 33 تا 39 سوره قمر آمده است که: لوط قومش را از مجازات خداوند هشدار داده بود ولی آنها در برابر این هشدارها سرکشی کرده می‌خواستند از مهمانان او کام برگیرند لذا خداوند به غیر از خاندان لوط آنان را در معرض شنبادی تند قرار داد تا آنها را نابینا ساخته و بامدادی پگاه آنها را فروگرفت باشد تا نتیجه هشدارها و عذاب الهی را بچشد وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ* وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذابِی وَ نُذُرِ «2»
همچنین گونه دیگری از روابط جنسی نامشروع وجود دارد و آن مساحقه (آمیزش جنسی زن با زن) است، در فروع کافی از امام محمد باقر علیه السّلام نقل شده: مساحقه در زنان چون لواط در مردان است و در جایی دیگر از فروع کافی بیان شده که زنی خدمت
______________________________
(1). عنکبوت (29)، آیات 28 و 29
(2). قمر (54)، آیات 36 و 37
ص: 160
حضرت صادق علیه السّلام آمد و عرض کرد: زنانی که با یکدیگر مساحقه می‌کنند، حدشان چیست؟ امام فرمود: خ خ حد زنا است، به راستی چون قیامت شود آنها را می‌آورند و لباسهایی که از آتش بریده شده بر تن آنان می‌کنند و مقنعه‌های آتشین بر سرشان می‌بندند و زیر جامه‌های آتشین به بدنشان می‌پوشانند و عمودهای آتشین در جوفشان فرو می‌کنند و آنها را در جهنم می‌اندازند.
به این ترتیب می‌بینیم که آنچه را امروز پژوهش‌های جدید علمی به عنوان بروز عوارض مختلف بیماری‌های مقاربتی شناخته است و پی‌آمدهای ناگوار روانی رفتاری و اجتماعی آن را همراه با آسیب زدن به قداست و حرمت کانون خانوادگی نشان داده است (بهداشت در قرآن) و اخیرا به عنوان یکی از علل مهم بیماری «ایدز» و گسترش روزافزون میزان بروز دنیایی‌اش را نیز به نحو مستمند ثابت کرده است. خداوند ضمن آیاتی از سوره مومنون «1» رهنمودهای تشریعی خود را متناسب با سرشت تکوینی انسان یادآوری فرموده است و به صورت «پیشگیری اولیه» راه درست برخورداری مردم را از مسائل جنسی برایشان نمایانده است. آنجا که ویژگی‌ها و صفات مومنان رستگار را ذکر می‌کند و می‌فرماید اینها کسانی هستند که پاکدامنی می‌ورزند مگر در مورد همسران خود یا ملک یمینشان که در این صورت نکوهید نیستند پس هرکس که از این فراتر رود تجاوزکار است و در آیات 29 تا 31 سوره معارج همین معنا را از جمله ویژگی‌های افراد نمازگزار خوانده و مسلمانان را در راه تامین بهداشت مسائل جنسی ارشاد کرده است و راه پیشگیری از عوارض پرمخاطره ارضای نامشروع این نیاز غریزی را به انسان نشان داده است. همان موضوعی که در «گزارش جهانی سلامت سال 2002» به عنوان عارضه روابط جنسی غیر
______________________________
(1). آیات 5 تا 7
ص: 161
ایمن نامیده شده است «1» و بعد از کم‌وزنی اطفال، در شمار دومین عامل از ده عامل عمده خطر یعنی آنچه که احتمال پی‌آمد نامطلوب برای انسان دارد قرار گرفته است و بررسی های تحقیقی جدید نیز حدود 99 درصد علت بروز بیماری‌های نقص ایمنی انسانی یا «ایدز» را به همین روابط جنسی غیر ایمن مربوط دانسته است و هم‌اکنون بیش از میلیون‌ها فرد مبتلا به این عفونت در جهان گزارش شده و روند آن نیز به سرعت در حال افزایش است به نحوی که در سال 2006 حدود 3 میلیون مرگ در اثر روابط جنسی غیر ایمن در تمام دنیا ثبت شده است «2». چون اکثر افرادی که به ویروس «ایدز» گرفتارند تا مدت‌ها از ابتلاء خود به این عفونت آگاه نبوده و در نتیجه از طریق روابط جنسی ناایمن به گسترش انتقال بیماری کمک می‌کنند. همان‌طور که رقم آن را فعلا تا 94 درصد در آمریکای مرکزی معمول روابط جنسی نامشروع گزارش کرده‌اند «3».
______________________________
(1).UN Reports ,Aids ,2002 AD .
(2).
National Association of People with AIDS( NAPA ), Archives 6002.
(3).
Uniting the world against AIDS, PDF, WWW. unaids. org. ص: 162

نتیجه‌گیری:

با بررسی و تفکر در مورد تمام مباحث ذکر شده این نکته کاملا ملموس خواهد بود که قرآن کریم علاوه بر بعد الهی بودنش کتابی است کاملا علمی که در گوشه گوشه آن می‌توان عظمت خالق هستی را مشاهده کرد، کتابی مقدس که با ذکر تمام ابعاد زندگی انسان، جاده سعادت حقیقی را به او نشان می‌دهد. این تحقیق با بررسی بهداشت زناشوئی و مسائل جنسی در دو بعد قرآنی- پزشکی، آن هم با بهره‌گیری از قصص قرآنی و سوره‌هایی چون نور، احزاب، عنکبوت، نساء و ...، و با استفاده از علوم پزشکی روز و با استفاده از کتب لاتین و داخلی مرتبط سعی نمود تا تاکیدات قرآن کریم و اثبات حقانیت آن را پیرامون یکی از مهم‌ترین مسائل زندگی بشر نشان دهد؛ چراکه تمامی کشفیات حال حاضر بشر پیرامون مسئله زناشویی و هزاران مسئله دیگر، در هزار و چهارصد سال پیش نازل گردید و تا به حال باقی مانده است. نتیجه علمی و کلی این تحقیق چنین است:
* مقاربت با زنان در دوران قاعدگی، با استناد به آیات قرآن کریم و بررسیهای علوم پزشکی و روانشناختی که تماما در این مقاله و همچنین کوششهای ارزنده بزرگانی چون دکتر نوری بیان و به علت بهمراه داشتن مسائل و مشکلات جسمی و روحی متعدد، کاملا نهی می‌شود.
* مسئله هم‌جنس‌بازی نیز براساس مخالفت دین اسلام و همچنین آمارها و گزارشات
ص: 163
علمی معتبر همچون گزارشات سازمان ملل
UN
«1» و کمیسیون حقوق بشر(The Commission on Human Rights in UN) پیرامون مشکل‌ها و بیماریهای روانی و جسمی، و همچنین با تکیه بر دانش پزشکی و روانشناختی، کاملا امری ناپسند و نادرست می‌باشد.
باید دانست که شواهد علمی قرآن به وضوح منشأ الهی بودن آن را اثبات می‌کند. هیچ انسانی نمی‌تواند 1400 سال پیش چنین کتابی بیافریند که حاوی حقایق علمی دقیقی است.
حقایقی که قرن‌ها بعد، نوع بشر بدانها پی برد. بااین‌حال، قرآن کتاب نه تنها علم است بلکه کتاب آیات و نشانه‌هاست.
______________________________
(1).
Uniting the world against AIDS UN Reports, Aids 0002 - 7002 and based on Dr. Nouri findings, Vaghefi, 5002 and Erf Pub, 8002, The U. N. Commission on Human Rights. ص: 164

منابع و مآخذ:

1. قرآن کریم.
2. کاظم مدیر شانه‌چی، آیات الاحکام، نشر سمت، تهران، 1382.
3. آیت اللّه علی مشکینی، ازدواج در اسلام، قم، 1359.
4. علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، نشر معارف، قم، 1375.
5. نوری، بهداشت در قرآن، واقفی، 1385. (م. م)
6. غلامعلی حداد عادل، درس‌هایی از قرآن، نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1384.
7. دکتر حسین شرقاوی، ترجمه و نگارش: دکتر سید محمد باقر حجتی، گامی فراسوی روانشناسی اسلامی، نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1371.
8. شیخ الرئیس ابو علی سینا، ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، قانون در طب، نشر سروش، تهران، 1364.
9. دکتر علی شریعتمداری، جامعه و تعلیم و تربیت، نشر امیر کبیر، تهران، 1373.
10. دکتر اصفهانی، اعجاز علمی قرآن 1، نشر معارف، قم، 1382.
11. آیت اللّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، نشر دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1383.
12.
Nouri, Health in the Quran, Vaghefi Publication, 5991( main Source )
13.
Naik, Zakir, The Qur'an and Modern Science, compatible or incompatible'', Islamic Research Foundation( IRF ), AHYA Multi - Media, 7002.
14.Bellanti ,J .A GMI Immunology Saunders ,5891 .
ص: 166